Ελένη Παπαργυρίου
Η ανακοίνωση της εφεύρεσης της φωτογραφίας στη Γαλλική Ακαδημία το 1839 σηματοδοτεί την αφετηρία ενός τεχνολογημένου οπτικού πολιτισμού, που μεταστρέφει τις μέχρι τότε παγιωμένες αντιλήψεις για ζητήματα καταγραφής, τεκμηρίωσης, καθώς και γενικότερα θεωρητικά ζητήματα αναπαράστασης. Συνιστά, επίσης, ένα ορόσημο για την αντίληψη του μοντερνισμού ως συνώνυμου του θεάματος.
Επομένως, η βάση της σχέσης της λογοτεχνίας με τη φωτογραφία πρέπει να γίνει αντιληπτή στο πλαίσιο της φωτογραφίας ως κύριου μοντερνιστικού έκδοχου: για να αντιληφθούμε τις παραμέτρους της νεωτερικής λογοτεχνίας μετά το 1839, είναι απαραίτητο να την εξετάσουμε σε σχέση με τον οπτικό πολιτισμό της φωτογραφίας. Στο πλαίσιο αυτό απασχολεί τη λογοτεχνία ως αυτοματοποιημένη πρακτική καθώς και ως προϊόν μαζικής κουλτούρας με άπειρες δυνατότητες αναπαραγωγής. Εφόσον η φωτογραφία ταυτίστηκε με την πιστή αποτύπωση της πραγματικότητας, την αληθοφάνεια και τεκμηρίωση, η λογοτεχνία βρέθηκε στον αντίποδα αυτής της αντίληψης και συνδέθηκε με τη μυθοπλασία και τη φαντασία. Ο τεχνολογημένος μοντερνισμός του φωτογραφικού μέσου οδήγησε σε μια πόλωση ανάμεσα στις δύο τέχνες. Οι ταυτίσεις αυτές οδήγησαν σε πόλωση και, αναπόφευκτα, στη σύγκρουση των δύο περιοχών. Ωστόσο, η ταύτιση της φωτογραφίας με τον αυτοματισμό, όπως επισημαίνει ο Paul Valéry το 1939, οδήγησε στην απαλλαγή της λογοτεχνίας από την υποχρέωση της καταγραφής και της περιγραφής.
Ως ερευνητικό πεδίο η σχέση της λογοτεχνίας με τη φωτογραφία μπορεί να διακλαδωθεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Αφορά θεωρητικά ζητήματα, όπως την αφηγηματικότητα της φωτογραφίας ή/και την εικονικότητα της λογοτεχνίας σε περιπτώσεις που αφηγείται μια φωτογραφία ως έκφραση του εικονικού της περιεχομένου. Επίσης, μπορεί να διερευνήσει θεωρητικά ζητήματα καταγραφής και τεκμηρίωσης, αντιπαραβάλλοντας τους τρόπους με τους οποίους καταγράφει το λογοτεχνικό μέσο αυτούς του φωτογραφικού. Η σχέση μπορεί παράλληλα να αφορά ιστορικά ζητήματα, όπως περιπτώσεις λογοτεχνών που ασχολήθηκαν συστηματικά με τη φωτογραφία (Lewis Carroll, Émile Zola), όπως επίσης στην Ελλάδα (Γιώργος Σεφέρης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Κλείτος Κύρου, Μισέλ Φάις και Χρήστος Χρυσόπουλος) ή ασχολήθηκαν κριτικά με αυτήν (Baudelaire, Καβάφης) ή ακόμα και φωτογράφους με λογοτεχνικά ενδιαφέροντα. Ενδέχεται, επίσης, να εξετάζει βιβλία που επενδύθηκαν με φωτογραφίες, όπως τα μυθιστορήματα του Sebald, όπως επίσης ζητήματα επιτέλεσης και διασκευής λογοτεχνικών έργων μέσα από τη φωτογραφία, όπως κύκλους φωτογραφιών που βασίστηκαν στην ποίηση του Καβάφη, για παράδειγμα τις εκδόσεις The Adventures of Constantine Cavafy του Duane Michals (2007), Shades of Love του Dimitris Yeros (2010) και My Cavafy: Chance Encounters του Stathis Orphanos (2006).
- Azoulay, A. 2012. Civil Imagination: A Political Ontology of Photography. Μτφρ. L. Bethlehem. Λονδίνο: Verso.
- Barthes, R. 1983. Ο φωτεινός θάλαμος: Σημειώσεις για τη φωτογραφία. Μτφρ. Γιάννης Κρητικός, Αθήνα: Κέδρος.
- ——.1986. The photographic message. Στο The Responsibility of Forms: Critical Essays on Music, Art and Representation. Μτφρ. Richard Howard. Οξφόρδη: Basil Blackwell.
- Batchen, G. 2004. Forget Me Not: Photography and Remembrance. Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press.
- ——, επιμ. 2009. Photography Degree Zero: Reflections on Roland Barthes’s Camera Lucida. Cambridge, Mass: MIT Press.
- Brunet, Fr. 2009. Photography and Literature. Λονδίνο: Reaktion Books.
- Baudelaire, C. 2005. Το μοντέρνο κοινό και η φωτογραφία. Στο Αισθητικά δοκίμια, 2η έκδ. Μτφρ. Μαρία Ρέγκου, 116-123. Αθήνα: Printa.
- Beckman, K. & L. Weissberg 2013. On Writing with Photography. Minneapolis & Λονδίνο: University of Minnesota Press.
- Benjamin, W. 1978. Συνοπτική ιστορία της φωτογραφίας. Στο Δοκίμια για την τέχνη, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα: Κάλβος.
- Cheeke, St. 2008. Photography and elegy. Στο Writing for Art: The Aesthetics of Ekphrasis, Manchester: Manchester University Press.
- Chiotis, Th. 2015. Archaeology of Refraction: Temporality and Subject in George Seferis’s Photographs. Στο Camera Graeca: Photographs, Narratives, Materialities, επιμ. Philip Carabott, Yannis Hamilakis & Eleni Papargyriou, 169-192. Farnham: Ashgate.
- Dubois, Ph. 1983. L’acte photographique. Παρίσι & Βρυξέλλες: Nathan & Labor.
- Howard, R. 2003. Visual Culture. Cambridge: Polity Press.
- Jay, M. 1993. Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought. Berkeley: University of California Press.
- Kracauer, S. 1993. Photography. Μτφρ. Thomas Y. Levin. Critical Inquiry 19/3: 421-436.
- Mitchell, W.J.T. 1986. Iconology: Image, Text, Ideology. Σικάγο & Λονδίνο: The University of Chicago Press.
- ——. 1994. Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Σικάγο & Λονδίνο: The University of Chicago Press.
- ——. 2005. What Do Pictures Want: The Lives and Loves of Images. Σικάγο & Λονδίνο: The University of Chicago Press.
- Papargyriou, E. 2008. Preliminary Remarks on George Seferis’ Visual Poetics. Byzantine and Modern Greek Studies 32/1: 80-103.
- ——. 2011. Cavafy, Photography and Fetish. Κάμπος: Cambridge Papers in Modern Greek 18: 73-91.
- ——. 2014. Writing in Text and Writing in Images: Eleni Papargyriou in Conversation with Michel Fais and Christos Chryssopoulos. Journal of Greek Media and Culture 1/1: 142-153.
- ——. 2015. Photographic Adaptations of Cavafy. Journal of Greek Media and Culture 1/2: 253-277.
- ——. 2015. Textual Contexts of Consumption: Greek Literary Photo-books. Στο Camera Graeca: Photographs, Narratives, Materialities, επιμ. Philip Carabott, Yannis Hamilakis & Eleni Papargyriou, 193-209. Farnham: Ashgate.
- Rabb, J.M., επιμ. 1995. Literature and Photography: Interactions 1840-1990. Albuquerque: University of New Mexico Press.
- Scott, Cl. 1999. The Spoken Image: Photography and Language. Λονδίνο: Reaktion.
- Tsakiridou, C.A. 1991. The Photographic Dimension in some Poems of Cavafy. Journal of the Hellenic Diaspora 17/2: 87-95.
- Valéry, P. 1980. The Centenary of Photography. Στο Classic Essays on Photography, επιμ. Alan Trachtenberg, 191-198. New Haven, Connecticut: Leete’s Island Books.
- Άνδρος. 2004. Η Άνδρος του Ανδρέα Εμπειρίκου. Αθήνα: Άγρα.
- Εμπειρίκος, Α. 2001. Ταξίδι στη Ρωσία: Ημερολόγιο και φωτογραφίες (Δεκέμβριος 1962). Αθήνα: Άγρα.
- ——. 2001. Φωτοφράκτης: Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου. Αθήνα: Άγρα.
- Καλοκύρης, Δ. 1993. Λογοτεχνία και φωτογραφία. 2η μεγενθυμένη έκδοση. Αθήνα: Μωρεσόπουλος.
- Κοκόλης, Ξ.Α. 2011. Κλείτος Κύρου: Ποίηση-Φωτογραφία. Στο Κλείτος Κύρου: Ψήγματα Μνήμης (φωτογραφίες 1936-2000), 21-29. Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Παπαργυρίου, Ε. 2010. Το φωτογραφικό πορτραίτο του συγγραφέα. Νέα Εστία 1830: 339-359.
- Παπαργυρίου, Ε. 2013. Πέρα από το κείμενο: η φωτογραφία στη λογοτεχνία. Εφημερίδα των Συντακτών, 14 Σεπτεμβρίου. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2014. Μικρή ιστορία της φωτογραφίας στην ελληνική ποίηση. Στο Πρακτικά 13ης Επιστημονικής Συνάντησης Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών, Τμήμα Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 775-786. Αθήνα: Σοκόλης.
- Σεφέρης, Γ. 1990. Κύπρος. Μνήμη και αγάπη: Με το φακό του Γιώργου Σεφέρη, Λευκωσία: Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας.
- ——. 2000. Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη. Αθήνα: MIET.
