Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης αντιστάθηκε σθεναρά στην προοπτική να φωτογραφηθεί μέχρι το 1906, οπότε κατάφερε να τον πείσει ο Παύλος Νιρβάνας, που φιλοτέχνησε το πρώτο του φωτογραφικό πορτραίτο με φορητή μηχανή Kodak για το περιοδικό Παναθήναια. Με αφορμή αυτό το γεγονός εξετάζονται εδώ οι λόγοι που προωθούν τη δημοσίευση φωτογραφικών πορτραίτων συγγραφέων και πώς αυτά συντελούν στη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας τους.
Αν η θέα της ανθρώπινης μορφής είναι ένα παράθυρο στην ψυχή, αυτό σημαίνει ότι η μόνιμη εξασφάλιση της θέας της μέσω της φωτογραφικής απεικόνισης τοποθετεί τον εικονιζόμενο σε μειονεκτική θέση απέναντι στον θεατή. Η φωτογραφία κατά κάποιο τρόπο αίρει το διαχωρισμό μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού· εκθέτοντας τη μορφή εκθέτει και την ψυχή, θέτοντας σε κοινή θέα τα στοιχεία που την κάνουν ευάλωτη στον έλεγχο και τις κακές προθέσεις τρίτων.
Ο Νιρβάνας προσυπογράφει τη βασική αρχή του φυσιογνωμισμού, ότι η μορφή του ανθρώπου αντανακλά το ήθος του, όταν παραθέτει —εν είδει προλόγου στο κείμενο των Παναθηναίων— απόσπασμα από κάποιο δήθεν δημοσίευμα του 21ου αιώνα, ο ανώνυμος συντάκτης του οποίου αγανακτεί με τους συγχρόνους του Παπαδιαμάντη που δεν φρόντισαν να διασώσουν τη μορφή του διάσημου —πλέον— συγγραφέα:
Αλλά το ατιμωτικώτερον διά τους συγχρόνους του είναι, ότι ολίγον έλειψε να μας στερήσουν και τη φυσιογνωμίαν του μεγαλυτέρου διηγηματογράφου της εποχής των και της εποχής μας, την υπερόχως συμπαθητικήν αυτήν φυσιογνωμίαν με την ασκητικήν έκφρασιν, ως βυζαντινού αγίου, την οποίαν βλέπομε σήμερον εις κάθε γωνίαν […]. Η σωζωμένη εικών του οφείλεται εις κάποιον Παύλον Νιρβάναν, λογογράφον, της εποχής εκείνης, εντελώς άγνωστον σήμερον.
Το γεγονός ότι ο Νιρβάνας το 1906 θεωρεί την έλλειψη φωτογραφικής καταγραφής των φυσικών χαρακτηριστικών του Παπαδιαμάντη σημαντική παράλειψη της εποχής του υποδηλώνει ότι στο γύρισμα του 20ού αιώνα είναι πλέον υποχρεωτική η δημοσιοποίηση της μορφής του συγγραφέα. Αυτό μαρτυρεί την καθιέρωση τόσο ενός φωτογραφικού πολιτισμού όσο και ενός τεχνολογημένου ρεαλισμού. Χωρίς την εικόνα του συγγραφέα το κοινό δεν μπορεί να διαμορφώσει ολοκληρωμένη άποψη για το έργο του. Επομένως, η μορφή δεν αντανακλά απλώς στοιχεία του χαρακτήρα του συγγραφέα αλλά, κυρίως, στοιχεία της συγγραφικής του προσωπικότητας, στοιχεία ύφους και αισθητικών επιλογών. Ένα έργο συγγραφέα του οποίου τη μορφή δεν γνωρίζουμε αναγιγνώσκεται πολύ διαφορετικά από κάποιο του οποίου ο δημιουργός έχει παγιωθεί ως εικόνα στο συλλογικό ασυνείδητο του κοινού. Διαφορετικά διαβάζει κανείς τις Ωδές του Κάλβου, ενός ποιητή του οποίου η μορφή δεν έχει επιβιώσει ούτε καν μέσα από ζωγραφικές απεικονίσεις, από τον Δωδεκάλογο του Γύφτου του Παλαμά, ενός από τους πιο πολυφωτογραφημένους Έλληνες ποιητές. Στην περίπτωση του Κάλβου το «οδυνηρό κενό της μορφής του», το οποίο ο Σεφέρης και ο Ελύτης επιχειρούν να καλύψουν με σκίτσα, οδηγεί σχεδόν σε μια ακύρωση της συγγραφικής του ύπαρξης, στον πρόωρο θάνατο του συγγραφέα.
Ελένη Παπαργυρίου, «Το φωτογραφικό πορτραίτο του συγγραφέα», περ. Νέα Εστία, τχ. 1830 (Φεβρ. 2010) 346-347.
