Κατερίνα Κωστίου
Ποια είναι η σχέση της σάτιρας με την κωμωδία; Ποιος είναι ο ρόλος της λογοτεχνικής σάτιρας στον 19ο αιώνα και πώς αυτός ο ρόλος διαφοροποιείται στο πλαίσιο του μοντερνισμού; Ποια είναι η σχέση της σάτιρας με την ειρωνεία; Και ποια η σχέση της ειρωνείας με το χιούμορ; Ποια είναι η δυναμική της παρωδίας στον 20ό αιώνα; Ποια είναι η σχέση της παρωδίας και του pastiche; Ποια είναι η σχέση των όρων σάτιρα, ειρωνεία, χιούμορ, παρωδία και πώς οι όροι αυτοί εξελίσσονται ως εργαλεία της συγγραφικής πράξης και ως όροι της κριτικής;
Στις παραπάνω ερωτήσεις και σε άλλες παρόμοιες θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε, καθώς η έννοια «ποιητική της ανατροπής» περιλαμβάνει όρους-εργαλεία της λογοτεχνίας και της κριτικής, που έχουν αποκτήσει μεγάλη σημασία από την εποχή του μοντερνισμού και εξής. Πρόκειται για έννοια-ομπρέλα που στεγάζει διάφορους όρους, οι οποίοι σχετίζονται μεταξύ τους ή εν μέρει αλληλοεπικαλύπτονται, χωρίς όμως να ταυτίζονται. Το κοινό νήμα που συνδέει τους τέσσερις παραπάνω βασικούς όρους, σάτιρα, ειρωνεία, χιούμορ, παρωδία, είναι η υπονόμευση ή και η ανατροπή ενός δεδομένου κώδικα, ιδεολογικού, συμπεριφορικού, κειμενικού κ.ο.κ. (Κωστίου 2005). Οι παραπάνω όροι συχνά συγχέονται είτε μεταξύ τους είτε με συγγενικούς, αλλά όχι ταυτόσημους, όρους (κωμωδία, μπουρλέσκο, pastiche, καρικατούρα, γκροτέσκο κ.ά.), κυρίως επειδή συχνά συνυπάρχουν ή και συνεργάζονται.
Στην παρούσα ενότητα θα προσπαθήσουμε να διασαφηνίσουμε το περιεχόμενο της έννοιας «ποιητική της ανατροπής» και τα χαρακτηριστικά των τεσσάρων όρων που στεγάζονται σε αυτήν, προσδιορίζοντας, όπου είναι εφικτό, την ειδοποιό τους διαφορά σε σχέση με τους άλλους τρεις όρους, τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά και τα πεδία συνάφειάς τους με περισσότερο ή λιγότερο συγγενικούς όρους. Για τον σκοπό αυτό θα αντλήσουμε επιχειρήματα από ένα μεγάλο φάσμα βιβλιογραφίας, ελληνικής και, κυρίως, ξενόγλωσσης και θα δείξουμε τις ποικίλες λειτουργίες των όρων, την πολυμορφία και την ποικιλότητά τους, όσον αφορά τις τεχνικές τους, καθώς και τη στόχευσή τους, με πεδίο αναφοράς τη νεοελληνική λογοτεχνία.
Η συνδρομή ποικίλης βιβλιογραφίας κρίνεται απαραίτητη, καθώς κάθε ένας από τους τέσσερις όρους έχει τη δική του διαδρομή στην ιστορία της κριτικής και της θεωρίας. Επιπλέον, θα αναδειχθεί η πολυπλοκότητα του φαινομένου, αφού οι μελετητές δεν φαίνεται να συμφωνούν όχι μόνο για επιμέρους χαρακτηριστικά των όρων, αλλά και για βασικά ερωτήματα που σχετίζονται με τη φύση, τη λειτουργία και τον στόχο τους. Ακόμη, η χρήση ελληνικού λογοτεχνικού παραδείγματος θα θεραπεύσει τη συχνά δυσλειτουργική συνθήκη των λεξικών λογοτεχνικών όρων να αντλούν παραδείγματα από την ξενόγλωσση λογοτεχνία, με την οποία ο ελληνόγλωσσος αναγνώστης είναι λιγότερο εξοικειωμένος. Η ποιητική της ανατροπής αφορά τις περισσότερες εκφάνσεις της τέχνης. Εύλογα, εδώ, θα περιοριστούμε στη λογοτεχνία, δίνοντας μόνο κάποια πολιτισμικά παράλληλα από τον χώρο των άλλων τεχνών, όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο ή είναι εφικτό.
- Booth, W. 1974. A Rhetoric of Irony. Σικάγο: University of Chicago Press.
- Dane, J.A. 1980. Parody and satire: A theoretical model. Genre 13/2: 145-159.
- ——. 1991. The Critical Mythology of Irony. Αθήνα/Λονδίνο: The University of Georgia.
- De Man, P. 1979. Allegories of Reading. Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke and Proust. New Haven: Yale University Press.
- Deleuze, G. [1968] 1994. Difference and Repetition. Μτφρ. Paul Patton. Νέα Υόρκη: Columbia University Press.
- Elliott, R.C. 1975. The definition of satire: A note on method. Στο Satura: Ein Kompendium moderner Studien zur Satire, επιμ. Fabian Bernhard, 67-71. Νέα Υόρκη/Hildesheim: Georg Ölms.
- Émelina, J. 1996. Le Comique. Essai d’interprétation générale. Παρίσι: Sedes.
- Feinberg, L. 1967. Introduction to Satire. Iowa: The Iowa State University Press.
- Furst, L.R. 1984. Fictions of Romantic Irony in European Literature (1760-1857). Cambridge: Harvard University Press.
- Hutcheon, L. 1985. A Theory of Parody. The Teachings of Twentieth Century Art-Forms. Νέα Υόρκη: Menthuen.
- ——. [1994] 1995. Irony’s Edge. The Theory and Politics of Irony. Λονδίνο: Routledge.
- Jameson, F. 1984. Postmodernism, or the cultural logic of late capitalism. New Left Review 146: 53-92.
- Jankélévitch, V. [1936] 1997. Η Ειρωνεία. Μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος. Αθήνα: Πλέθρον.
- Kostiou, K. 2010. The rhetoric of subversion as an element of style. Revue des Études Néohelléniques 6: 79-105.
- Lang, C.D. 1990. Irony/Humor. Critical Paradigms. Βαλτιμόρη/Λονδίνο: The John Hopkins University Press.
- Muecke, D.C. [1969] 1980. The Compass of Irony. Λονδίνο/Νέα Υόρκη: Menthuen.
- Netillard, Cl. 1992. Ο Κάλβος του Καρυωτάκη. Σημειώσεις 38: 13-33.
- Pirandello, L. [1908] 1960. On Humor. Μτφρ.-επιμ. Antonio Illiano & Daniel P. Testa. Chapel Hill: The University of North Carolina Press.
- Poirier, R. 1968. The politics of self-parody. Partisan Review 35/3: 341-353.
- Rabinowitz, Pr. 1980. What’s Hecuba to us? The audience’s experience of literary borrowing. Στο The Reader in the Text. Essays On Audience and Interpretation, επιμ. Susan P. Suleiman & Inge Crosman, 241-263. Princeton: Princeton University Press.
- Rose, M. 1979. Parody/Metafiction. An Analysis of Parody as a Critical Mirror to the Writing and Perception of Fiction. Λονδίνο: Groom Helm.
- ——. 1993. Parody. Ancient, Modern and Post-Modern. Cambridge: Cambridge University Press.
- Sareil, J. 1984. L’écriture comique. Παρίσι: P.U.F.
- Schoentjes, P. 2001. Poétique de l’ironie. Παρίσι: Inédit.
- Spacks Meyer, P. 1975. Some reflection on satire. Στο Satura. Ein Kompendium moderner Studien zur Satire, επιμ. Bernhard Fabian, 214-231. Νέα Υόρκη/Hildesheim: Georg Ölms.
- Thorpe, P. 1975. Great satire and the fragmented norm. Στο Satura: Ein Kompendium moderner Studien zur Satire, επιμ. Bernhard Fabian, 410-414. Νέα Υόρκη/Hildesheim: Georg Ölms.
- Αγγελάτος, Δ. 1997. Η «Σοφία» της σάτιρας και η παρωδία. Πόρφυρας 83: 7-14.
- ——. 2003. Η σάτιρα: ένας ειδολογικός χαμαιλέων. Σύγκριση/Comparaison 14: 20-45.
- Αθανασοπούλου, Αφρ. 2015. Από τις Κρητικές κωμωδίες στα σατιρικά όνειρα του Σολωμού. Στο Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο 1204-2014. Οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία. Πρακτικά Ε΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, τ. Β΄, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, 785-819. Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών. Διατίθεται εδώ .
- Βαγενάς, Ν. 1994. Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, 91-104. Αθήνα: Στιγμή. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2002. Δύσκολοι καιροί για την παρωδία. Το Βήμα, 24 Μαρτίου. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2002. Μεταμοντερνισμός και παρωδία. Το Βήμα, 30 Ιουνίου. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2002. Η παρωδία στη νεοελληνική λογοτεχνία. Το Βήμα, 25 Αυγούστου. Διατίθεται εδώ .
- Βογιατζόγλου, Α. 1996. Μια άλλη ματιά στον ελληνικό υπερρεαλισμό: παρωδίες 1939-1945. Ελληνικά 46: 127-139. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2011. Η ανάδυση της ποιητικής ταυτότητας μέσα από την παρωδία και την αυτοπαρωδία. Η περίπτωση του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη. Νέα Εστία 1841: 240-266.
- Γαραντούδης, Ε. 2005. Λάγιος ο ονειροπόλος κυνικός. Τα Νέα, 19 Νοεμβρίου. Διατίθεται και στο poeticanet.gr .
- Διαλησμάς, Στ. 1996, Εκδοχές του χιούμορ στο Μπολιβάρ του Νίκου Εγγονόπουλου. Στο Νίκος Εγγονόπουλος. Ωραίος σαν Έλληνας, 83-97. Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.
- Εταιρεία Σπουδών. 1979. Σάτιρα και πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας.
- Κωστίου, Κ. 1998. Πίσω από το σατιρικό Όνειρο του Σολωμού. Στο Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικά Ζ΄ Επιστημονικής Συνάντησης του Τομέα ΜΝΕΣ, 277-291. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
- ——. 2004. Στις παρυφές του ποιητικού έργου: Η παρωδία στο έργο του Σεφέρη. Στο Γιώργος Σεφέρης. Το ζύγιασμα της καλοσύνης, επιμ. Μιχάλης Πιερής, 127-139. Αθήνα: Μεσόγειος.
- ——. [2002] 2005. Εισαγωγή στην ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ. Αθήνα: Νεφέλη.
- ——. 2005α. Ο Οροφέρνης, οι Λακεδαιμόνιοι και ο αμφίθυμος αφηγητής. Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, 143-162. Αθήνα: Σοκόλης.
- ——. 2006. H παλίμψηστη παρώδηση των «αθανάτων». Ο Βαγενάς και η Ποιητική του Επιγράμματος. manifesto 7/8: 25-29 [αφιέρωμα στον Νάσο Βαγενά].
- ——. 2013. Το πλεόνασμα του ελλείμματος: ένα ιδιότυπο προσωπείο του Γιάννη Σκαρίμπα. Δια-κείμενα 15: 53-61. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2015. Από την παρωδία στο pastiche: ζητήματα ορολογίας και θεωρίας. Μια «ειδολογική» προσέγγιση του ποιήματος «Τί είπε η γκαμήλα (παστίτσιο)» του Γιώργου Σεφέρη. Στο Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο 1204-2014. Οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία. Πρακτικά Ε΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, τ. Β΄, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, 635-660. Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών. Διατίθεται εδώ .
- Ναούμ, Ι. 2007. Μειδίαμα αλγεινόν (1860-1930). Η ποιητική του κλαυσίγελου και ίχνη της ρομαντικής γενεαλογίας της. Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Διατίθεται εδώ .
- Τσαντσάνογλου, Ε. 1979. Διονύσιος Σολωμός. Στο Εταιρεία Σπουδών 1979, 7-45.
- Χαρίτου, Μ. 2013. Παρωδία και Διακειμενικότητα: Δύο τεχνικές της ειρωνικής ποιητικής γλώσσας του Νάσου Βαγενά. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών. Διατίθεται εδώ .
