Ευριπίδης Γαραντούδης
Η πρώτη δημόσια προβολή κινούμενων εικόνων από τους αδελφούς Auguste και Louis Lumière έγινε στο Παρίσι στις 28 Δεκεμβρίου 1895. Αυτή θεωρείται η ημερομηνία γέννησης του κινηματογράφου. Σχεδόν έναν χρόνο αργότερα, στις 28 Νοεμβρίου 1896, πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα η πρώτη κινηματογραφική προβολή που απευθυνόταν σε επιστήμονες και δημοσιογράφους. Από τότε μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο, ο κινηματογράφος άλλαξε ριζικά τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία των ανθρώπων. Επίσης, καθώς με το πέρασμα του χρόνου αναδείχθηκε στη λεγόμενη έβδομη τέχνη, άσκησε μεγάλη επιρροή σε μία από τις βασικές, με πολύ μακρά ιστορία πριν από την εμφάνισή του, τέχνες, τη λογοτεχνία, αλλά και ανέπτυξε αμφίδρομες σχέσεις μαζί της.
Η παρούσα ενότητα παρουσιάζει και σχολιάζει βασικά στοιχεία για τη σχέση της ελληνικής λογοτεχνίας και του κινηματογράφου, διανθίζοντάς τα με κριτικά κείμενα, καλλιτεχνικά παραδείγματα (λογοτεχνήματα και ταινίες) και εποπτικό υλικό ταινιών (φωτογραφίες ηθοποιών και αφισών). Η εξέταση αυτής της πολυσύνθετης σχέσης, που ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώνα και εξακολουθεί στις μέρες μας, ολοένα και περισσότερο ενισχυμένη, αποτελεί γενικά αντικείμενο του κλάδου των λογοτεχνικών σπουδών που ονομάζεται συγκριτική φιλολογία ή συγκριτική γραμματολογία και ειδικότερα του πεδίου της συγκριτικής φιλολογίας που λέγεται διακαλλιτεχνικές προσεγγίσεις. Για τους όρους της σύγκρισης της λογοτεχνίας με τις άλλες τέχνες χρήσιμες είναι οι μελέτες του Αγγελάτου (2004 & 2009) και του Σιαφλέκη (2001).
Σήμερα η διεθνής βιβλιογραφία για τη σχέση λογοτεχνίας και κινηματογράφου είναι τεράστια. Έτσι, λοιπόν, οι επαφές ανάμεσα στην ελληνική λογοτεχνία (την πεζογραφία, την ποίηση και το θέατρο) και τον κινηματογράφο (τον ελληνικό και τον ξένο) εντάσσονται στο ευρύτερο, παγκόσμιο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ των δύο τεχνών και (πρέπει να) εξετάζονται με τα μεθοδολογικά εργαλεία της συγκριτικής φιλολογίας. Επίσης, στην παρούσα ενότητα δίνεται ένα συνοπτικό διάγραμμα, αρθρωμένο σε τέσσερις ενότητες, της σχέσης που ανέπτυξε ειδικότερα η ελληνική ποίηση με το σινεμά από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα. Παράλληλα, στα «Λογοτεχνικά κείμενα» και τα «Βίντεο» περιλαμβάνονται ενδεικτικά παραδείγματα σύγκρισης λογοτεχνικών —κυρίως ελληνικών και, ιδίως, ποιητικών— έργων και κινηματογραφικών ταινιών, έτσι ώστε να φανούν στην πράξη τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του διαλόγου ανάμεσα στις δύο τέχνες.
- Bordwell, D. & Kr. Thompson. [2006] 22009. Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου. Mτφρ.-εισαγ.-συμπληρωματικό λεξιλόγιο Κατερίνα Κοκκινίδη. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
- ——. 2007. Ιστορία του κινηματογράφου. Μια εισαγωγή. Mτφρ. Νίκος Λερός & Ρίτα Κολαΐτη. Επιστ. επιμ. Εύα Στεφανή. Αθήνα: Πατάκης.
- Chatman, S. [1978] 21980. Story and Discourse. Narrative Structure in Fiction and Film. Νέα Υόρκη: Cornell University Press.
- ——. 1990. The Rhetoric of Narrative in Fiction and Film. Νέα Υόρκη: Cornell University Press.
- Corrigan, T. 2007. Literature on screen, a history: in the gap. Στο The Cambridge Companion to Literature on Screen, επιμ. Deborah Cartmell & Imelda Whelehan, 29-45. Cambridge: Cambridge University Press.
- Hutcheon, L. 2006. A Theory of Adaptation. Λονδίνο/Νέα Υόρκη: Routledge.
- Marcus, L. 2007. The Tenth Muse. Writing about Cinema in the Modernist Period. Οξφόρδη/Νέα Υόρκη: Oxford University Press.
- Rajewsky, I. 2003. Intermediales Erzählen in der italienischen Literatur der Postmoderne. Von den giovani scrittori der 80er zum pulp der 90er Jahre. Tübingen: Gunter Narr.
- Spiegel, A. 1976. Fiction and the Camera Eye. Visual Consciousness in Film and the Modern Novel. Charlottesville: University Press of Virginia.
- Stam, R. & A. Raegno, επιμ. [2004] 22006. A Companion to Literature and Film. Malden: Blackwell.
- Stam, R. [2006] 42011. Εισαγωγή στη θεωρία του κινηματογράφου. Μτφρ. Κατερίνα Κακλαμανάκη. Επιμ. Εύα Στεφανή. Αθήνα: Πατάκης.
- Tchilschke, C. Von. 2000. Roman und Film. Filmisches Schreiben im französischen Roman der Postavantgarde. Mannheimer Beiträge zur Sprach-und Literaturwissenschaft, τόμ. 46. Tübingen: Gunter Narr.
- Αγάθος, Θ. 2007. Από το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά στο Zorba the Greek: Κριτικοί βίοι παράλληλοι. Αθήνα: Αιγόκερως.
- ——. 2010. Από το κείμενο στην οθόνη: Ζ, φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος του Βασιλικού και Ζ του Γαβρά. Σύγκριση/Comparaison 20: 51-71.
- ——. 2013. Όταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος υπογράφει το κινηματογραφικό σενάριο της Στέλλας Βιολάντη (1931). Σύγκριση/Comparaison 24: 43-53.
- Αγγελάτος, Δ. 2004. Σύγκριση και διακαλλιτεχνικές προσεγγίσεις στη Συγκριτική Φιλολογία. Σύγκριση/Comparaison 15: 45-54.
- ——. 2009. Tέχνες του χώρου και τέχνες του χρόνου. Ένα σχήμα για μεθοδολογικούς όρους και όρια στις σύγχρονες διακαλλιτεχνικές προσεγγίσεις. Στο Τα όρια των ειδών στην τέχνη σήμερα. Επιστημονικό Συμπόσιο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 15-23. Αθήνα: Σχολή Μωραΐτη.
- Αντωνοπούλου, Α. 2013. Θάνατος στη Βενετία: Από τον Τόμας Μαν στον Λουκίνο Βισκόντι ή από την τέχνη του λόγου στην τέχνη της εικόνας. Στο Η λογοτεχνία και οι τέχνες της εικόνας. Ζωγραφική και κινηματογράφος, επιμ. Δημήτρης Αγγελάτος & Ευριπίδης Γαραντούδης, 43-64. Αθήνα: Καλλιγράφος.
- Βογιατζόγλου, Α. 2012. Ο Μεγάλος Δικτάτορας. Η τραγική επικαιρότητα του Τσάρλι Τσάπλιν, της ομώνυμης ταινίας του, αλλά και της ματιάς του Γιώργου Κοτζιούλα. Η Αυγή 10 Ιουνίου 2012.
- Γαραντούδης, Ε. 2008. Zorba the Greek του Μιχάλη Κακογιάννη και Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη: μια σύγκριση υπό τη σκιά της πρόσληψης του καζαντζακικού έργου. Σύγκριση/Comparaison 19: 50-84 [= Νίκος Καζαντζάκης. Παραμορφώσεις, παραλείψεις, μυθοποιήσεις, επιμ. Έρη Σταυροπούλου & Θανάσης Αγάθος, 81-114. Αθήνα: Γκοβόστης. 2011. Διατίθεται εδώ ].
- ——. 2009. Ελληνική ποίηση και κινηματογράφος. Το παράδειγμα μιας σύγκρισης: Τάκης Σινόπουλος, Νεκρόδειπνος- Alain Resnais, Hiroshima mon amour. Σύγκριση/Comparaison 20: 7-50. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2012. Ελληνική ποίηση και κινηματογράφος στις μεταπολεμικές ποιητικές γενιές. Αποτυπώσεις της ιστορικής και καλλιτεχνικής μνήμης. Στο Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα. Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου, Ρέθυμνο 20-21 Μαΐου 2011, επιμ. Αγγέλα Καστρινάκη, Αλέξης Πολίτης & Δημήτρης Τζιόβας, 327-353. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & Μουσείο Μπενάκη. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2013. Η ποιητική γενιά του 1930 και ο κινηματογράφος: Οι περιπτώσεις του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη. Στο Η λογοτεχνία και οι τέχνες της εικόνας. Ζωγραφική και κινηματογράφος, επιμ. Δημήτρης Αγγελάτος & Ευριπίδης Γαραντούδης, 79-137. Αθήνα: Καλλιγράφος. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2013α. Η ποιητική του τοπίου από τον κινηματογράφο στην ποίηση: ο Clarence Brown, ο Αναστάσιος Δρίβας και η “συντριμμένη” Greta Garbo (2013). Διατίθεται εδώ .
- ——. 2014. Η νεανική ποίηση της μεταπολίτευσης και ο κινηματογράφος. Στο Νεοελληνική λογοτεχνία και κριτική από τον διαφωτισμό έως σήμερα. Πρακτικά ΙΓ΄ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, 3-6 Νοεμβρίου 2011, Μνήμη Παν. Μουλλά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Φιλολογίας - Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, 762-774. Αθήνα: Σοκόλης-Κουλεδάκης. Διατίθεται εδώ .
- Δελβερούδη, Ε.-Α. χ.χ. 1901-1922. Κινηματογράφος. Στο Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. 1900-1922. Οι απαρχές, επιστ. επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, τόμ. Α΄, Β΄ μέρος, 389-399. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
- Κακλαμανίδου, Δ. 2006. Όταν το μυθιστόρημα συνάντησε τον κινηματογράφο. Θεωρητικές προσεγγίσεις και συγκριτικές αναλύσεις. Αθήνα: Αιγόκερως.
- Καλαντίδης, Δ. 2000. Ελληνική κινηματογραφική βιβλιογραφία. Οι κινηματογραφικές εκδόσεις στην Ελλάδα από το 1923 μέχρι τον Αύγουστο του 2000. Επιμ. Γιάννης Σολδάτος. Αθήνα: Αιγόκερως.
- Καλλίνης, Γ. 2001. Ο μοντερνισμός ενός κοσμοπολίτη. Στοιχεία και τεχνικές του μοντερνισμού στο μεσοπολεμικό μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
- Καραδήμα, Δ. 2006. Η κινηματογραφική σύνταξη των πρώτων ποιημάτων του Νικόλαου Κάλας. Στο Νικόλαος Κάλας. Ξαναδιαβάζοντας το έργο του 1907-1988. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Κομοτηνή 10-12 Ιουνίου 2005. Οργανωτές: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων-Τομέας Φιλοσοφίας/Περιοδικό Μανδραγόρας/Δήμος Κομοτηνής, 73-93. Αθήνα: Μανδραγόρας.
- Καράογλου, Χ.Λ. 2005. Θέατρο vs κινηματογράφος; Η υποδοχή του κινηματογράφου στην Ελλάδα (1896-1930). Στο Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, επιμ. Μαίρη Μικέ, Μίλτος Πεχλιβάνος & Λίζυ Τσιριμώκου, 83-96. Αθήνα: Σοκόλης.
- Μήνη, Π. 2006. Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια του Ιάκωβου Καμπανέλλη και Η Στέλλα του Μιχάλη Κακογιάννη. Στο Πρακτικά του πανελλήνιου συνεδρίου προς τιμήν του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Συμπληρωματικός τόμος, 26-37. Πάτρα: Περί Τεχνών.
- ——. 2010. Η εμφάνιση του ομιλούντος κινηματογράφου και το ελληνικό θέατρο. Στο Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο νεοελληνικό θέατρο. Από τις απαρχές ώς τη μεταπολεμική εποχή. Πρακτικά Γ΄ Πανελληνίου Θεατρολογικού Συνεδρίου, Επιμ. Α. Γλυτζουρής & Κ. Γεωργιάδη, 521-530. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2010.
- Μωραΐτης, Μ., επιμ. 1990. Το μυθιστόρημα στον κινηματογράφο. Επιλ. κειμένων-μτφρ.-εισαγ. Μάκης Μωραΐτης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
- Ρούβας, Α. & Χ. Σταθακόπουλος. 2005. Ελληνικός κινηματογράφος. Ιστορία – Φιλμογραφία – Βιογραφικά. 1905-2005. 2 τόμοι. Αθήνα: Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. & Ελληνικά Γράμματα.
- Σιαφλέκης, Ζ.Ι. 2001. Οι συγκρίσεις της λογοτεχνίας και των άλλων τεχνών: ασφάλεια και κίνδυνοι μιας πρακτικής. Δια-κείμενα 3: 23-38.
- Σιχάνη, Α.-Μ. & Ν. Φραγκούλη. 2011. Ερευνητικό πρόγραμμα «Επαφές της ελληνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα με τον κινηματογράφο». Σχολιασμένη βιβλιογραφική καταγραφή. Στο Ταμπάκη-Ιωνά, Φ. & Μ. Γαλάνη 2011, 79-85. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2013. Το ερευνητικό πρόγραμμα «Επαφές της ελληνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα με τον κινηματογράφο. Σχολιασμένη βιβλιογραφική καταγραφή». Στο Η λογοτεχνία και οι τέχνες της εικόνας. Ζωγραφική και κινηματογράφος, επιμ. Δημήτρης Αγγελάτος & Ευριπίδης Γαραντούδης, 65-78. Αθήνα: Καλλιγράφος.
- Ταμπάκη-Ιωνά, Φ. & Μ. Γαλάνη, επιμ. 2011. Από τη λογοτεχνία στον κινηματογράφο. Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Αιγόκερως & Πανεπιστήμιο Αθηνών/Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας.
