Ο Άλλος στη λογοτεχνία: τα στερεότυπα και οι αναγνώσεις τους

Κείμενα & επιλογή υλικού
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου
Οι Βλέμμυες

Πώς μπορούμε να ορίσουμε τον Άλλο; Είναι αυτός που δεν ανήκει στην ομάδα μας, ο άγνωστος, ο ξένος, ο άνθρωπος που «δεν είναι σαν κι εμάς». Οι Άλλοι είναι όλα εκείνα τα άτομα ή οι κοινωνικές ομάδες που εγγράφονται στη συνείδηση της κυρίαρχης ομάδας ως ριζικά διαφορετικοί, λόγω φυλής, θρησκείας, πολιτισμού, ή ακόμη λόγω παραβίασης των βασικών κανόνων που θέτουν οι κοινωνίες ως κριτήριο της άμεμπτης λειτουργίας τους. Ο Άλλος ως επίφοβο άτομο πρωταγωνιστεί στις μυθολογίες του κοινωνικού αποκλεισμού και στις θεωρίες του ρατσισμού, ενώ τα αρνητικά του στερεότυπα τροφοδοτούν το κοινωνικό φαντασιακό και πυροδοτούν τον στιγματισμό και την περιθωριοποίησή του.

Την περίοδο του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας, όταν η επιστημονική πρόοδος και ο θρίαμβος του ορθολογισμού έγινε απόλυτο κριτήριο των αξιών του Δυτικού ανθρώπου, ως Άλλος θεωρήθηκε, και συνεχίζει να θεωρείται μέχρι σήμερα, το άτομο που διαφέρει από την κυρίαρχη ομάδα και για αυτό απομονώνεται, καταδιώκεται, εγκλείεται σε πάσης φύσεως άσυλα ή εξοντώνεται. Άλλος για τον Ευρωπαίο μπορεί να είναι εκείνος που έχει διαφορετική θρησκεία ή χρώμα. Άτομα ή ομάδες πληθυσμού που ανήκαν σε «άλλες φυλές», οι Εβραίοι, οι Ρομά, οι Ασιάτες ή οι Αφρικανοί ήσαν στιγματισμένοι ως διαφορετικοί. Στη ναζιστική Γερμανία αναπτύχθηκε ένας ολόκληρος ψευδο-επιστημονικός κλάδος, η φυλετολογία, που «αποδείκνυε» με τα μέσα της βιοφυσικής τη διαφορά ανάμεσα σε φυλές, ανώτερες και κατώτερες. Αυτή η ρατσιστική και δήθεν επιστημονική έρευνα για τον προσδιορισμό του Άλλου έδωσε στον Χίτλερ το πρόσχημα για την εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού της Ευρώπης. Γενικότερα, χαρακτηριστική για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα είναι η κατασκευή «εσωτερικών εχθρών» στα πρόσωπα των Άλλων και σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και οι διαφωνούντες, για τους οποίους ιδρύονταν ειδικά στρατόπεδα (Todorov 2002). Οι διωγμοί των Άλλων πρέπει να ερευνώνται στο ιστορικό πλαίσιο και να εξετάζονται λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες.

Και οι λογοτέχνες; Στη μακρά διάρκεια οι λογοτέχνες στα έργα μυθοπλασίας αντλούν το υλικό τους από τη δεξαμενή του κοινωνικού φαντασιακού, όμως το υλικό αυτό το χειρίζονται διαφορετικά: άλλοτε προβάλλουν τα αρνητικά στερεότυπα του Άλλου για να γίνουν τα έργα τους πιο αρεστά στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, και άλλοτε τα αντιμετωπίζουν με ανατρεπτική ματιά και με στόχο να ασκήσουν κοινωνική κριτική. Μια ακόμη περίπτωση είναι εκείνη των συγγραφέων, οι οποίοι, χάρη στη βαθιά ειρωνική και αναστοχαστική διάθεσή τους, διακωμωδούν «εαυτούς και αλλήλους», και έτσι καταργούν το «εμείς» και οι «άλλοι». Οι διαφορετικοί τρόποι χρήσης των στερεότυπων και των προκαταλήψεων για τον Άλλο στα έργα μυθοπλασίας συνιστούν ένα σημαντικό κριτήριο για την ανάγνωση και την αξιολόγηση της λογοτεχνίας.

  • Agamben, G. & E. Traverso. 2015. Εμείς οι πρόσφυγες. Τρία κείμενα. Μτφρ. Κώστας Δεσποινιάδης, Άκης Γαβριηλίδης & Νίκος Κούρκουλος. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
  • Amossy, R. 1991. Les idées recues. Sémiologie du stéreotype. Παρίσι: Nathan.
  • Anderson, B. 1997.  Φαντασιακές Κοινότητες. Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού. Μτφρ. Π. Χαντζαρούλα. Αθήνα: Νεφέλη.
  • Bakhtin, M. 2003. Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής. Μτφρ. Γιώργος Σπανός. Αθήνα: Πλέθρον.
  • Barthes, R. 2007. Εικόνα-Μουσική-Κείμενο. Μτφρ. Γιώργος Σπανός. Πρόλ. Γιώργος Βέλτσος. Αθήνα: Πλέθρον.
  • Chamayou, G. 2004. Les corps vils. Expérimenter sul les êtres humains au XVIIIe et XIXe siècle. Παρίσι: La Découverte.
  • Eliade, M. 1994. Eικόνες και σύμβολα. Μτφρ. από τα γαλλικά Άγγελος Nίκας. Αθήνα: Aρσενίδης.
  • Foucault, M. 2002. Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Μτφρ. Τιτίκα Δημητρούλια. Αθήνα: Ψυχογιός.
  • ——. 2007. Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή. Μτφρ. Πάρις Μπουρλάκης. Αθήνα: Καλέντης.
  • ——. 2012. Η γέννηση της βιοπολιτικής. Παραδόσεις στο Κολλέγιο της Γαλλίας 1978-1979. Μτφρ. Βασίλης Πατσογιάννης. Αθήνα: Πλέθρον.
  • Geertz, C. 1998. Η ερμηνεία των πολιτισμών. Μτφρ. Θ. Παραδέλλης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
  • Gilman, S.L. 1985. Difference and Pathology. Stereotypes of sexuality, race and madness. Ithaca & Λονδίνο: Cornell University Press.
  • Levi, P. 1998. Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος. Μτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη. Αθήνα: Άγρα.
  • Lifton, R.-J. 1986. The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide. Nέα Yόρκη: Basic Books.
  • Stam, R. 1989. Subversive Pleasures. Bakhtin, Cultural Criticism and Film. Bαλτιμόρη & Λονδίνο: The Jοhns Hopkins University Press.
  • Steiner, G. 1969. Langage et silence. Παρίσι: Seuil.
  • ——. 1997. Η σιωπή και ο ποιητής. Μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Έρασμος.
  • Steintrager, J.A. 2004. Cruel Delight: Enlightenment Culture and the Inhuman. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press.
  • Taguieff, P.-A. 2011. Τί είναι αντισημιτισμός; Μτφρ. από τα γαλλικά Αναστασία Ηλιαδέλη & Ανδρέας Πανταζόπουλος. Αθήνα: Εστία.
  • Todorov, T. 2002. Απέναντι στο ακραίο. Μτφρ. Βασίλης Τομανάς. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.
  • ——. 2004. Η κατάκτηση της Αμερικής. Το πρόβλημα του Άλλου. Αθήνα: Νήσος.
  • Trubeta, S. 2013. Physical Anthropology, Race and Eugenics in Greece 1880s-1970s. Leiden: Brill Academic Publishers.
  • Turda, M. & P.J. Weindling, επιμ. 2007. Blood and Homeland: Eugenics and Racial Nationalism in Central and Southeast Europe, 1900-1940. Βουδαπέστη & Νέα Υόρκη: CEU Press.
  • Turda, M. 2010. Modernism and Eugenics. Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan.
  • Viallard, A. 1994. Ψυχίατροι στην περίοδο του Ναζισμού. Μτφρ. Ανθή Πελένη. Αποσπάσματα από άρθρο δημοσιεύτηκε στην περιοδική έκδοση της Επιστημονικής Ένωσης του ΨΝΑ, Τετράδια Ψυχιατρικής, τχ. 47 (Ιούλ.-Σεπτ. 1994). Αφιέρωμα: Φασισμός και ψυχιατρική.
  • Wieviorka, A. 2013. Το Άουσβιτς όπως το εξήγησα στην κόρη μου. Μτφρ. Κορίνα Δευτεραίου. Επιμ. Ρίκα Μπενβενίστε. Αθήνα: Πόλις.
  • Αμπατζοπούλου, Φρ. 1995. Η λογοτεχνία ως μαρτυρία. Έλληνες πεζογράφοι για τη γενοκτονία των Εβραίων. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
  • ——. 1998. Ο Άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας. Αθήνα: Θεμέλιο.
  • ——. 2005. Ένα σενάριο για τη Μαρία Μηχανίδου. Στο Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, επιμ. Μαίρη Μικέ, Μίλτος Πεχλιβάνος & Λίζυ Τσιριμώκου, 25-43. Αθήνα: Σοκόλης.
  • ——. 2013. Φυλή και ευγονική στην Ελλάδα. The Athens Review of Books 45.
  • Δεληβοριά, Γ. 2004. Το φάσμα της τρέλας: ζητήματα αναπαράστασης στην πεζογραφία του 19ου και του 20ού αιώνα. Διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ. Διατίθεται εδώ .
  • Δραγώνα, Θ. 2015. Πώς είναι δυνατόν; Η κατασκευή του άλλου ως αντικείμενο μίσους. Δύο εκδοχές ανάγνωσης με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από τα Σεπτεμβριανά. Ανακοίνωση στην Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών. Αναδημοσίευση στο ηλεκτρονικό περ. ΧΡΟΝΟΣ, online περιοδικό, τχ. 30 (Οκτώβριος). Διατίθεται εδώ .
  • Ηρόδοτος. 1964. Ιστορίαι. Βιβλίο Α΄. «Κλειώ». Μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα: Γκοβόστης.
  • Θέμελης, Γ. 1998. Η αναζήτηση. Αθήνα: Κέδρος.
  • Καστοριάδης, Κ. 1978. H φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Μτφρ. από τα γαλλικά Σωτήρης Xαλικιάς, Γιούλη Σπαντιδάκη & Kώστας Σπαντιδάκης. Αθήνα: Ράππας.
  • Καπισίνσκι, Ρίτσαρντ. 2011. Ο Άλλος. Μτφρ. από τα πολωνικά Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. Αθήνα: Μεταίχμιο.
  • Καφετζάκη, Τ. 2003. Προσφυγιά και λογοτεχνία. Εικόνες του Μικρασιάτη πρόσφυγα στη μεσοπολεμική πεζογραφία. Αθήνα: Πορεία.
  • Κονόμος, Ντ. 1970. Χρονικό του ρεμπελιού εναντίον των Εβραίων (1712). Στο Ζακυνθινά Χρονικά (1485-1953). Αθήνα: Τύποις Φ. Κωνσταντινίδη & Κ. Μιχαλά.
  • Κουμανταρέας, Μ. 1981. Η Εβραία. Στο Σεραφείμ και Χερουβείμ, Αθήνα: Κέδρος.
  • Κούνιο-Αμαρίλιο, Έ. & Α. Ναρ. 2015. Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, επιμ.-επίμ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Αθήνα: Ευρασία.
  • Κριμπάς, Κ. 2014. Ρατσισμός, ανθρωπολογία, ευγονική στην Ελλάδα και εθνική ταυτότητα. The Athens Review of Books 48: 54-57.
  • Κυριακάκης, Γ. & Μ. Μιχαηλίδου, επιμ. 2005. Η προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία και ερευνητική πρακτική. Αθήνα: Μεταίχμιο.
  • Μαργαρίτης, Γ. 2005. Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας. Τσάμηδες, Εβραίοι. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
  • Μάτσα, Κ. 2002. Μισέλ Φουκώ: για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Ουτοπία 52: 191-196. 
  • Η λέξη. 2005. Μετανάστευση και μετανάστες [αφιέρωμα], 184.
  • Μήλλας, Η. 2001. Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων. Σχολικά βιβλία-Ιστοριογραφία. Λογοτεχνία και εθνικά στερεότυπα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
  • Μηχανίδου, Μ.Π. 1891. H ανθρωποθυσία παρά τοις Iουδαίοις, δράμα πρωτότυπον.  Aπολήγον εις κωμωδίαν ελληνοεβραϊκόν συμπόσιον, εις πράξεις πέντε. Αθήνα: Τύποις Γεωργίου N. Nαντάκη.
  • Μιχαήλ, Σ. 2003. Βιοεξουσία ή διαρκής επανάσταση. Από τον Φουκώ στον Μαρξ. αληthεια 7: 178-185.
  • Μπουκάλας, Π. Η λιτανεία των προσφύγων. Η λέξη 184: 194-195.
  • Μόλχο, Ρ. 2014. Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μελέτες ιστορίας και μνήμης. Αθήνα: Πατάκης.
  • Ναχμία, Μπ. 1989. Κραυγή για το αύριο. Αθήνα: Κάκτος.
  • Ξένος, Στ. 1862. Ο Διάβολος εν Τουρκία, ήτοι Σκηναί εν Κωνσταντινουπόλει. Αθήνα: Εκδόσεις Αναστασίου Δ. Φέξη [α΄ δημοσίευση στα αγγλικά: 1851].
  • Νέα Εστία. 2011. Ο Άλλος εν λόγω: Εβραίοι στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία [αφιέρωμα], 1842.
  • Oικονόμου-Aγοραστού, I. 1992. Εισαγωγή στη Συγκριτική Στερεοτυπολογία των εθνικών χαρακτηριστικών στη λογοτεχνία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
  • Όμηρος. 1993. Απόλογοι: Κίκονες-Λωτοφάγοι-Κύκλωπες, ραψωδία ι. Στο Οδύσσεια, μτφρ.-επιλεγ. Δ.Ν. Μαρωνίτης, 21-23. Αθήνα: Στιγμή.
  • Παπαταξιάρχης, Ε. επιμ. 2006. Περιπέτειες της ετερότητας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
  • Πολίτης, Α. 1991. Άγνωστα νεανικά ποιήματα του Τερτσέτη. Στο Πρακτικά Ε΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, 213-235. Αργοστόλι Κεφαλονιάς: χ.ε.ο.
  • Τετράδια ψυχιατρικής. 2013. Ρατσισμός και φόβος [αφιέρωμα], 124.
  • Στικούδη, Ά. 2011. Η μετανάστευση στα σύγχρονα ελληνικά φιλολογικά περιοδικά. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών. Διατίθεται εδώ .
  • Φάις, Μ. επιμ. 2007. Είμαστε όλοι μετανάστες (συλλογικό). Διηγήματα. Πρόλ. Αναστασία Νάτσινα. Αθήνα: Πατάκης.
  • Χατζής, Δ. 1963. Σαμπεθάι Καμπιλής. Στο Το τέλος της μικρής μας πόλης. Αθήνα: Εκδόσεις Επιθεώρησης Τέχνης.
  • Χοντολίδου, Ε. 2004. Ο ξένος: Εικόνες για τον άλλο. Στο Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο... Μια νέα πρόταση διδασκαλίας, επιμ. Β. Αποστολίδου, Β. Καπλάνη & Ε. Χοντολίδου. Αθήνα: Δαρδανός-Τυπωθήτω.
  • χ.σ.ε. 1987. L’enfant crucifié par les Juifs [= Το παιδί σταυρωμένο από τους Ιουδαίους]. Στο Recueil de poèmes historiques en grec vulgaire: Relatifs à la Turquie et aux principautes danubiennes, μτφρ.-σχόλια Émile Legrand, 300-306. Παρίσι: Ernest Leroux.
Λογοτεχνικά κείμενα
Κριτικά κείμενα