Ο ψυχασθενής υπήρξε ένα αγαπημένο θέμα όχι μόνο για τους λογοτέχνες αλλά και για τους ζωγράφους. Ένα σημαντικό βιβλίο, Πέρα από το συνειδητό. Εικονογραφημένη ιστορία της ψυχιατρικής και της Ψυχανάλυσης, των Πιερ Mορέλ, Zαν Πιερ Mπουρζερόν και Eλιζαμπέτ Pουντινεσκό, αποτυπώνει στις εξαιρετικά εύγλωττες εικόνες του την αναπαράσταση του παράφρονα ως Άλλου σε εικόνες βιβλίων ιατρικής, σχέδια ζωγράφων, πίνακες όπως «Το πλοίο των τρελών» του Ιερώνυμου Μπος (1490), και φωτογραφίες του 19ου αιώνα που έγιναν με την πρωτοβουλία ψυχιάτρων όπως ο Jean Martin Charcot.
Tα άτομα με ψυχικές νόσους υπήρξαν θέμα των καλλιτεχνών πολύ πριν γίνουν το αντικείμενο έρευνας των ψυχιάτρων. Oι εικόνες της «τρέλας», μιας έννοιας τόσο γενικής, που σε κάθε εποχή και πολιτισμό προσέλαβε διαφορετικές ερμηνείες και ονομασίες, από την αρχαία «μανία» και «φρενίτιδα» μέχρι την «παραφροσύνη» (aliénation) του 19ου αιώνα, και την ακόμη νεότερη σχιζοφρένεια, περιλαμβάνουν απεικονίσεις ατόμων με διάφορες μορφές ψυχικής νόσου. Kοινό και διαχρονικό στοιχείο αυτών των εικόνων είναι ο φόβος, η σκληρότητα και η προκατάληψη με την οποία αντιμετωπίστηκε η ψυχική νόσος.
Oι εικόνες του βιβλίου δεν απεικονίζουν μόνο άτομα πάσχοντα από ψυχικές νόσους, αλλά και τον «φαντασιακό» τρελό, δηλαδή μια ευρύτατη κατηγορία ατόμων που βρέθηκαν έξω από την συμπαγή πλειοψηφία. Ανάμεσά τους θα είναι οι άποροι επαίτες του Μεσαίωνα, οι γυναίκες που παρέβησαν τους κανόνες ηθικής, άτομα ανεπιθύμητα στις οικογένειές τους, ιδιοφυείς ή «τρελοί» καλλιτέχνες, οι «μελαγχολικοί», που από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα ορίζονται ως απροσδιόριστα παθογενή άτομα, επιρρεπή σε διαφορετικούς τρόπους ζωής ή επιλογές που παρεκκλίνουν από τις τρέχουσες νόρμες τρόπου ζωής. Όλοι αυτοί οι ανθρώπινοι τύποι απεικονίζονται μέσα από το βλέμμα όχι μόνο των καλλιτεχνών, αλλά και το «ιατρικό» βλέμμα των επιστημόνων, δείχνοντας τη βαθειά σχέση ανάμεσα σε δυο τόσο διαφορετικά πεδία, το «καλλιτεχνικό» και το «επιστημονικό», και αποκαλύπτοντας ότι και η επιστήμη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από την προκατάληψη για τον «διαφορετικό».
Mια περιδιάβαση στις εικόνες του βιβλίου μας δείχνει τους χώρους εγκλεισμού των ψυχασθενών, από τα βυζαντινά «μωροτροφεία» και τους εγκαταλειμμένους πύργους του Μεσαίωνα, μέχρι τα άσυλα του 17ου αιώνα και τα σύγχρονα ψυχιατρεία.
O αναγνώστης θα δει την τυπική εικόνα του τρελού με ξυρισμένο κεφάλι και ένα ρόπαλο, που συμβολίζει ένα σκήπτρο εξευτελισμού. Θα δει την αναπαράσταση ενός τρυπανισμού, εγχείρισης στο κεφάλι για την αφαίρεση των «λίθων της τρέλας», όπως την απεικόνισε ο Ιερώνυμος Μπος. Θα δει σκηνές επώδυνων καυτηριασμών στον εγκέφαλο. Θα δει εικόνες ψυχασθενών γυναικών του 16ου αιώνα που θεωρήθηκαν «δαιμονισμένες» και «μάγισσες» και έπεσαν θύματα μιας απίστευτης καταδίωξης και εξόντωσης.
Από 1750 θα αρχίσει ένας σοβαρός προβληματισμός για την τύχη των φρενοβλαβών, και τότε θα γίνει μια προσπάθεια να βελτιωθούν τα άσυλα. Όμως οι θεραπείες εξακολουθούν να θυμίζουν σωματικές ποινές. Οι εικόνες του βιβλίου μας διασώζουν τις αλυσίδες και τα περιβραχιόνια ακινητοποίησης, τις χειροπέδες, τις ζώνες καθήλωσης και τροχούς. Διασώζουν τις περιστροφικές ή στροβιλιζόμενες μηχανές που εφαρμόστηκαν από τον Έρασμο Δαρβίνο, παππού του φυσιοδίφη Δαρβίνου, με σκοπό να τραβήξουν το αίμα στον εγκέφαλο και να βάλουν τάξη «στην άτακτη κίνηση των νευρικών ινών, συνδυάζοντας την ανακούφιση με την πειθαρχία».
Mια ημερομηνία-σταθμός στην ψυχιατρική είναι το 1838, όταν ιδρύεται με νόμο στη Γαλλία ο θεσμός του θεραπευτικού ασύλου, χάρη στη συμβολή του Ετιέν Εσκιρόλ και άλλων μαθητών του Πινέλ, του περίφημου ψυχιάτρου ο οποίος, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, αφήρεσε από τους τρελούς τις αλυσίδες. Όμως η φαντασία των φρενιάτρων συνεχίζει να δουλεύει για την επινόηση θεραπειών, όπως αυτή με τον κινητό τροχό του Ράιλ, όπου κλείνεται στο εσωτερικό ο ασθενής και χτυπιέται, ή το κρεβάτι-κλουβί, τα περιστροφικά καθίσματα, και τέλος μια τεράστια ποικιλία θαλάμων υδροθεραπείας και καταιονητήρων για ψυχρολουσίες.
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Όταν η “τρέλα” θεραπευόταν με τρυπάνι», εφ. Τα Νέα, 28-29 Μαΐου 2005.
