Ποιες είναι οι εικόνες μας για τον άνθρωπο που δεν ανήκει στον πολιτισμό της «Δύσης», και ειδικότερα για τον «Ανατολίτη»; Σταθμός στην έρευνα της εικόνας του «Ανατολίτη» ως Άλλου είναι το βιβλίο του Edward Said Οριενταλισμός (1978). Ο Άλλος, μέσα στο νοητικό πλαίσιο που δημιούργησαν η αποικιοκρατία και ο ευρωκεντρισμός, για τον άνθρωπο της «Δύσης» ήταν πάντα ένα πλάσμα κατώτερο, κατάλληλο μόνο για να τον υπηρετεί ως σκλάβος στα πλουτοκρατικά του σχέδια. Όμως και οι συγγραφείς συνέβαλαν στη δημιουργία αυτής της εικόνας. Γενιές ολόκληρες περιηγητών έγραψαν ταξιδιωτικά βιβλία με αρνητικές αναπαραστάσεις των «ιθαγενών», προετοιμάζοντας την αποικιοκρατία με το πρόσχημα του εκπολιτισμού.
[...] Η Ανατολή δεν είναι μόνο γειτονική με την Ευρώπη· είναι επίσης ο τόπος των μεγαλύτερων, των πλουσιότερων και αρχαιότερων αποικιών της Ευρώπης, η πηγή των πολιτισμών και των γλωσσών της, ο πολιτισμικός της ανταγωνιστής και μια από τις βαθύτερες και τις πιο έμμονες εικόνες της για τον Άλλο.
[...]
Οριενταλισμός είναι ένας τρόπος σκέψης, βασιζόμενος σε μια οντολογική και επιστημολογική διάκριση που γίνεται μεταξύ «Ανατολής» και (τις περισσότερες φορές) «Δύσης». Έτσι ένας τεράστιος αριθμός συγγραφέων, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονται ποιητές, μυθιστοριογράφοι, φιλόσοφοι, πολιτικοί στοχαστές, οικονομολόγοι και αποικιακοί διοικητές, έχουν αποδεχθεί τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ Ανατολής και Δύσης ως αφετηριακό σημείο για την επεξεργασία θεωριών, επών, μυθιστορημάτων, κοινωνικών περιγραφών και πολιτικών επισκοπήσεων σχετικά με την Ανατολή, τους ανθρώπους της, τις συνήθειες, το πνεύμα, το πεπρωμένο της. [...] Με λίγα λόγια, ο Οριενταλισμός είναι ένας δυτικός τρόπος για την κυριάρχηση, την ανασυγκρότηση και την άσκηση εξουσίας επί της Ανατολής.
[...]
Σύμφωνα με τον Cromer που έγραψε το δίτομο έργο του Σύγχρονη Αίγυπτος (1916) «Οι Ανατολίτες και οι Άραβες εμφανίζονται ως εύπιστοι, “χωρίς ενεργητικότητα και πρωτοβουλία”, σε μεγάλο βαθμό επιδιδόμενοι στη “χαμερπή κολακεία”, στις ίντριγκες, στην πανουργία και τη σκληρότητα προς τα ζώα· οι Ανατολίτες είναι ανίκανοι ακόμη και να βαδίσουν σε ένα δρόμο ή σε ένα πεζοδρόμιο (τα διαταραγμένα μυαλά τους δεν μπορούν να συλλάβουν αυτό που ο έξυπνος Ευρωπαίος αμέσως συλλαμβάνει, ότι οι δρόμοι και τα πεζοδρόμια είναι για να βαδίζουμε· οι Ανατολίτες είναι αθεράπευτοι ψεύτες, είναι “ληθαργικοί και καχύποπτοι”, και εξολοκλήρου αντίθετοι προς τη σαφήνεια, την ευθύτητα και την ευγένεια της αγγλοσαξωνικής φυλής.
[...]
Η Ανατολή ήταν ο τόπος όπου μπορούσε να αναζητήσει κανείς σεξουαλικές εμπειρίες οι οποίες δεν ήταν προσιτές στην Ευρώπη. Πρακτικά κανένας Ευρωπαίος συγγραφέας που έγραψε ή ταξίδεψε στην Ανατολή την περίοδο μετά το 1800 δεν εξαίρεσε τον εαυτό του από μια τέτοια αναζήτηση (ο Φλωμπέρ, ο Νερβάλ). […] Με τον καιρό το «ανατολίτικο σεξ» γινόταν ένα τόσο στερεότυπο εμπόρευμα όσο και οποιοδήποτε άλλο προσιτό στη μαζική κουλτούρα, με το αποτέλεσμα οι αναγνώστες και οι συγγραφείς να το έχουν αν ήθελαν δίχως να χρειαστεί να πάνε στην Ανατολή.
Edward Said, Οριενταλισμός, μτφρ. Φώτης Τερζάκης, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996, σ. 12-13, 54 & 231-232.
