Πολλές δεκαετίες μετά το Ολοκαύτωμα, ένα νέο κύμα προσφύγων κατέκλυσε την Ευρώπη ζητώντας ασφάλεια από πολέμους και εθνοκαθάρσεις. Η αντιμετώπιση των προσφύγων αναδεικνύει τα κενά της σύγχρονης εκκωφαντικής ρητορείας περί δικαιωμάτων του ανθρώπου (Agamben & Traverso 2015). O ρατσισμός χαράζει και πάλι στο πεδίο της ζωής μια τομή ανάμεσα στους ανθρώπους πρώτης και δεύτερης κατηγορίας.
Η ίδια η εκφορά του λόγου καθιστά έκδηλη τη βιωματική διαδικασία, στην οποία εγγράφονται η ταυτότητα και η ετερότητα. Όταν λέμε ο «Αλβανός», ο «Δυτικοευρωπαίος», η «Αγγλίδα», ο «γύφτος» κλπ., εννοούμε ταυτόχρονα πως εμείς δεν είμαστε τίποτε από όλα αυτά (Κυριακάκης & Μιχαηλίδου 2005).
Η έκρηξη της πολιτισμικής διαφοράς σημάδεψε την είσοδο της Ελλάδας στον 21ο αιώνα. Η χώρα ήρθε αντιμέτωπη τόσο με την δική της απωθημένη και ιστορικά καταπιεσμένη ετερότητα όσο και με την ετερότητα των «άλλων», κυρίως των κοντινών της γειτόνων, που άρχισαν να εγκαθίστανται στο εσωτερικό της. Όπως ήταν επόμενο, μακροχρόνιες στάσεις τέθηκαν σε δοκιμασία, ενώ οι διαδικασίες παραγωγής και διαχείρισης της πολιτισμικής διαφοράς ήρθαν στην πρώτη γραμμή του δημόσιου ενδιαφέροντος. Οι εξελίξεις αυτές προσεγγίζονται εδώ μέσα από επιμέρους ερωτήματα: Τι σημαίνει να είναι κανείς Πομάκος, Αλβανός μετανάστης ή «ομογενής» από την πρώην Σοβιετική Ένωση στην Ελλάδα σήμερα;
Το αρνητικό στερεότυπο του πρόσφυγα δημιουργήθηκε λόγω της ψυχολογικής διαδικασίας των φαντασιώσεων που γεννά η προβολή των φόβων του Εαυτού στον Άλλο (Δραγώνα 2015). Είναι πάρα πολλοί οι ευρωπαίοι όσο και οι έλληνες συγγραφείς που κατανόησαν αυτόν τον μηχανισμό και είδαν στον πρόσφυγα το θύμα μιας απόλυτης καταστροφής και απώλειας.
Στην Ελλάδα έχουν γραφεί πολλά μυθιστορήματα και διηγήματα που ανατρέπουν το αρνητικό στερεότυπο των ξένων που κατέφυγαν στη χώρα μας. Οι συγγραφείς οικειώνονται τον Άλλο, του αποδίδουν το ανθρώπινο πρόσωπό του και συχνά αναπλάθουν ελληνικές ιστορίες της μετανάστευσης στις ΗΠΑ, όπως ο Θανάσης Βαλτινός, ή στη Γερμανία, όπως ο Αντώνης Σουρούνης. Η προσφυγιά του 1922 ενέπνευσε τους λογοτέχνες, πολλοί εκ των οποίων κατάγονταν από τη Μικρά Ασία, και συνεχίζει να εμπνέει τους νεότερους που ασχολούνται με το «ιστορικό» μυθιστόρημα. Όμως, η λογοτεχνία αυτή δεν αποτύπωσε μόνο τη θετική πλευρά της ιστορίας, αλλά και την αρνητική: όταν έφθασαν οι μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα, ρακένδυτοι και εξαθλιωμένοι, δεν έγιναν από όλους ευπρόσδεκτοι.
Οι πρόσφυγες, με το μύθο της ευημερίας στον τόπο τους, αισθάνονται εξαπατημένοι, όπως κατέληξαν τα πράγματα, και ξεπεσμένοι στη νέα τους πατρίδα. Οι ντόπιοι, από την άλλη, παύουν να τους αντιμετωπίζουν σαν αναξιοπαθούντες αδελφούς και τους βλέπουν σαν σφετεριστές των αγαθών τους. Ο ντόπιος διαμαρτυρήθηκε ιδιαίτερα για την πρόθεση του κράτους να διανείμει τη δημόσια περιουσία, τα ανταλλάξιμα κτήματα στους πρόσφυγες ως αποζημίωση. Η οξύτερη αντιπαράθεση δηλαδή αφορούσε πράγματι στην ιδιοποίηση της γης και οδηγούσε ως και στην αμφισβήτηση της ελληνικότητας των προσφύγων από τους ντόπιους.
Πικρές αναμνήσεις έχουν καταγράψει πολλοί σημαντικοί λογοτέχνες μας, πρόσφυγες και οι ίδιοι, και τις ανιχνεύουμε μεταξύ άλλων στο μυθιστόρημα Γαλήνη του Ηλία Βενέζη και στο μυθιστόρημα Οι πρώτες ρίζες της Τατιάνας Σταύρου (Καφετζάκη 2003).
Για τους συγγραφείς που γράφουν για τις ακραίες συνθήκες της προσφυγιάς, το ερώτημα δεν είναι απλώς «ποιοι είμαστε», αλλά «ποιοι είμαστε σε σχέση με τον άλλον» (Δραγώνα 2015). Και ένα τέτοιο ερώτημα, βαθιά υπαρξιακό, αναγνωρίζει στον Άλλο τον Εαυτό που μπορεί να βρεθεί κάτω από ανάλογες συνθήκες.
Ο πρόσφυγας, ένας άνθρωπος βαθιά τραυματισμένος, θύμα μιας βίαιης ανατροπής και απώλειας, είναι ένα νέο λογοτεχνικό πρόσωπο Άλλου που ξαναβρίσκει μια πατρίδα στα λογοτεχνικά κείμενα. Είναι μεγάλος ο αριθμός των συγγραφέων που ασχολούνται με το θέμα του πρόσφυγα και του μετανάστη. Χαρακτηριστικά κείμενα που ανατρέπουν την αρνητική εικόνα του έχουν γράψει ο Μένης Κουμανταρέας, ο Δημήτρης Νόλλας, ο Σωτήρης Δημητρίου, ο Τηλέμαχος Κώτσιας και πολλοί άλλοι, ενώ έγιναν πολλά αφιερώματα σε περιοδικά (Στικούδη 2011). Ο κύπριος λογοτέχνης Κώστας Λυμπουρής αφιέρωσε στους μετανάστες μια ολόκληρη συλλογή διηγημάτων με τίτλο Των Ημετέρων άλλων (1914). Εργάτες, οικιακές βοηθοί, άνθρωποι με γνώσεις και ταλέντα, παιδιά πάμφτωχα και απροστάτευτα, βρίσκουν τη θέση τους στον φιλόξενο κόσμο των λογοτεχνών.
