Η Θάλεια Δραγώνα, καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας του Α.Π.Θ., έχει ασχοληθεί πολλά χρόνια με τους πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης. Στο κείμενο που ακολουθεί, αναλύει τους μηχανισμούς του εθνικισμού και του ρατσισμού από την ψυχαναλυτική πλευρά. Αποδίδει το μίσος για τον Άλλο στην «προβλητική ταύτιση», έναν όρο που εισήγαγε η Melanie Klein. Πρόκειται για έναν αμυντικό μηχανισμό που έχει ως συνέπεια τη βίαιη εκφόρτιση και την προβολή των ασυνείδητων ανυπόφορων πλευρών του εαυτού μας στον Άλλο, τον οποίο καθιστούν δοχείο τοξικών συναισθημάτων, άγχους και μίσους.
Ο εθνικισμός (αλλά και ο ρατσισμός, διότι διαθέτει τους ίδιους υποκείμενους μηχανισμούς) διαθέτει αυτή την κακοήθη δύναμη που οδηγεί τους ανθρώπους στη βίαιη αντιπαράθεση. Πρόκειται για ιδεολογία που καλλιεργεί την ένταξη σε ―ή τον αποκλεισμό από― κάποια εθνική ομάδα τροφοδοτώντας καταστροφικά συναισθήματα, καλώντας το υποκείμενο να επιλέξει τους δικούς του και να τους διαχωρίσει από τους εχθρούς. Πρόκειται για στρατηγικές αμφισβήτησης ή διεκδίκησης εξουσίας που μπορούν να πάνε επικίνδυνα μακριά.
[…]
Η νεωτερικότητα και ο εθνικισμός ως παράγωγό της είναι που εισάγουν το πρόταγμα της ομοιογένειας, της καθαρότητας, της μοναδικής υπαγωγής που αναπόφευκτα χωρίζει τους ανθρώπους σε «δικούς» και σε «άλλους». Και τότε παύουν να είναι φίλοι ή, και αν ακόμη διατηρούν κάποια φιλικά συναισθήματα, αισθάνονται υποχρεωμένοι να διαλέξουν μία και μοναδική υπαγωγή, και είναι τότε που η «τυφλή» αγάπη για το έθνος υπερτερεί. «Σήμερα είμαι και εγώ Τούρκος», είπε ένας Τούρκος στον γείτονα Ρωμιό για να αιτιολογήσει τις καταστροφές των εκκλησιών κατά τη διάρκεια των Σεπτεμβριανών, με τη βεβαιότητα ότι έτσι εκφράζεται με τον καλύτερο τρόπο η ταύτισή του με την πατρίδα .
Η προβλητική ταύτιση βρίσκεται στον πυρήνα του εθνικιστικού και ρατσιστικού μίσους και, στο μέτρο που αποτελεί μηχανισμό εκκένωσης συσσωρευμένων συναισθημάτων, καθιστά τη φαντασίωση πραγματικότητα. Ως φαντασιωτική κατηγορία, η ετερότητα που επενδύεται με εθνικιστικό ή ρατσιστικό μίσος μπορεί να αφορά οποιονδήποτε και οτιδήποτε: τους Τούρκους, τους Έλληνες, τους Ιρακινούς, τους Κούρδους, τους Τούτσι της Ρουάντα, τους Αμερικάνους, τους Εβραίους, τους Χριστιανούς ή τους Μουσουλμάνους, τα μνημεία της Παλμύρας, τους gay κ.ο.κ.). Είναι δηλαδή μια κενή κατηγορία. Κατασκευάζεται ένα καταστρεπτικό ψέμα που δηλητηριάζει τον περιβάλλοντα κόσμο και, από τη στιγμή που εγκαθίσταται, ο προβάλλων αισθάνεται μια ασίγαστη ανάγκη να το υπερασπιστεί. Όσο πιο ισχυρό το ψέμα, τόσο περισσότερο το χρειάζεται και απειλείται από οτιδήποτε και οποιονδήποτε του το αμφισβητεί. Και βέβαια μισούμε αποταυτιζόμενοι με το αντικείμενο του μίσους και ταυτιζόμενοι με τους δικούς μας που μας μοιάζουν, με τους οποίους έχουμε κοινά συμφέροντα.
[…]
«Άλλος» σημαίνει διαφορά. Αλλιώς δεν θα μπορούσε να είναι «άλλος». Αυτή η διαφορά όμως δεν είναι μόνο εκτός. Είναι και στην καρδιά του ασυνειδήτου και είναι συνδεδεμένη με τον «εαυτό». «Άλλος» σημαίνει και φόβο, ακριβώς επειδή είναι «άλλος». Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στο μίσος και στο φόβο. Η επιθυμία να αφανίσουμε τον «άλλον» ξεκινά από το άγχος του υποκειμένου για τη δική του διάλυση και τον αφανισμό. Αυτός ο φόβος είναι που καθιστά το «άλλον» τόσο απειλητικό. […]
Θάλεια Δραγώνα, «Πώς είναι δυνατόν; Η κατασκευή του άλλου ως αντικείμενο μίσους. Δύο εκδοχές ανάγνωσης με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από τα Σεπτεμβριανά». Ανακοίνωση στην Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών. Αναδημοσίευση στο ηλεκτρονικό περ. ΧΡΟΝΟΣ, online περιοδικό, τχ. 30, Οκτώβριος 2015. Διατίθεται εδώ .
