Οι αναγνώστες προσλαμβάνουν τα νέα έργα τόσο στον ορίζοντα των λογοτεχνικών προσδοκιών τους όσο και στον ευρύτερο ορίζοντα που περιλαμβάνει τις εμπειρίες ή την ιδεολογία τους. Τί συμβαίνει όταν ένα έργο αντιτίθεται στις κυρίαρχες λογοτεχνικές ή ιδεολογικές προσμονές των κριτικών ή του αναγνωστικού κοινού; O Hans Robert Jauß παραθέτει το παράδειγμα της Madame Βovary του Gustave Flaubert προκειμένου να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο κάποια έργα, που θέτουν νέα μορφικά και ιδεολογικά ζητούμενα, «ανατρέπουν τόσο βίαια τον οικείο ορίζοντα των λογοτεχνικών προσδοκιών», ώστε να λέμε πως το αναγνωστικό κοινό τους δεν υπάρχει εξαρχής αλλά διαμορφώνεται βαθμιαία.
Ένα λογοτεχνικό γεγονός του έτους 1857 που προκάλεσε αίσθηση μπορεί να χρησιμεύσει ως παράδειγμα. Παράλληλα με την εν τω μεταξύ παγκοσμίως διάσημη Madame Bovary του Flaubert, κυκλοφόρησε η λησμονημένη σήμερα Fanny του φίλου του Feydeau· μολονότι το μυθιστόρημα του Flaubert στάθηκε αφορμή μιας δίκης για προσβολή της δημοσίας αιδούς, το μυθιστόρημα του Feydeau επισκίασε καταρχήν τη Madame Bovary: η Fanny έκανε σε μια χρονιά δεκατρείς εκδόσεις και γνώρισε έτσι τέτοια επιτυχία που δεν είχε ζήσει το Παρίσι από την εποχή της Atala του Chateaubriand. Τα δυο μυθιστορήματα προκατέλαβαν από θεματική άποψη τις προσδοκίες ενός νέου κοινού, που —σύμφωνα με την ανάλυση του Baudelaire— είχε απορρίψει κάθε ρομαντισμό και απεχθανόταν εξίσου το υψηλό και το αφελές του πάθους. Πραγματεύονταν μια κοινότοπη ιστορία: τη μοιχεία σε ένα περιβάλλον αστών της επαρχίας. Και οι δυο συγγραφείς ήξεραν να δώσουν, πέρα από τις αναμενόμενες λεπτομέρειες των ερωτικών σκηνών, εντυπωσιακή τροπή σε μια τριγωνική σχέση αφυδατωμένη από τη συμβατικότητα των προκατόχων τους. Πρόβαλλαν το τετριμμένο θέμα της ζήλιας με έναν νέο φωτισμό, αντιστρέφοντας τις αναμενόμενες σχέσεις των τριών κλασικών ρόλων: ο Feydeau βάζει τον νεαρό εραστή της femme de trente ans, μολονότι είχε πια ικανοποιήσει πια τους πόθους του, να ζηλεύει τον σύζυγο της ερωμένης του και να οδηγείται στην καταστροφή εξαιτίας της βασανιστικής κατάστασης· ο Flaubert δίνει στις απιστίες της γυναίκας του γιατρού της επαρχίας (ο Baudelaire θα τις ερμηνεύσει ως λεπτή εκδοχή του dandysme) μιαν απροσδόκητη έκβαση: η φαιδρή μορφή του απατημένου Charles Bovary είναι εκείνη που θα προσλάβει στο τέλος υψηλά χαρακτηριστικά. Στην επίσημη κριτική του καιρού θα ακουστούν φωνές που καταδικάζουν τόσο τη Fanny όσο και τη Madame Bovary ως προϊόντα της νέας σχολής του ρεαλισμού, στην οποία καταμαρτυρούν ότι αμφισβητεί τις ιδέες και αρνείται όλα τα ιδανικά πάνω στα οποία θεμελιώθηκε η κοινωνική τάξη της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Το 1857, μετά το θάνατο του Balzac, το κοινό δεν ανέμενε τίποτε σημαντικό πια από το μυθιστόρημα· τούτος ο ορίζοντας προσδοκιών που σκιαγραφείται εδώ στις γενικές του μόνο γραμμές μπορεί να εξηγήσει τη διαφορετική επιτυχία των δύο μυθιστορημάτων, αν τεθεί συνάμα το ερώτημα που αφορά στην επίδραση που άσκησε η διαφορετική αφηγηματική μορφή τους. Ο μορφικός νεοτερισμός του Flaubert, η αρχή της ‘απρόσωπης αφήγησης’ (impassibilité) —που αντέκρουσε ο Barbey d’Aurevilly με τον παραλληλισμό: αν ήταν ποτέ δυνατόν να σφυρηλατηθεί μια αφηγηματική μηχανή από αγγλικό χάλυβα, δεν θα λειτουργούσε διαφορετικά από ό,τι ο Monsieur Flaubert— ήταν αναπόφευκτο να ενοχλήσει ένα κοινό στο οποίο είχε προσφερθεί το προκλητικό περιεχόμενο της Fanny στον προσιτό τόνο του εξομολογητικού μυθιστορήματος. Το κοινό μπορούσε ακόμη να βρει ενσωματωμένα στις περιγραφές του Feydeau τα ιδανικά της μόδας και τις ανικανοποίητες επιθυμίες του νέου κυρίαρχου κοινωνικού στρώματος· μπορούσε να απολαύσει χωρίς αντιστάσεις την κεντρική ερωτική σκηνή, όταν η Fanny (χωρίς να υποψιάζεται ότι ο εραστής της παρακολουθεί τη σκηνή από το μπαλκόνι) αποπλανεί τον σύζυγό της — η ηθική αγανάκτηση του κοινού είχε ήδη υποχωρήσει εξαιτίας των αντιδράσεων του δυστυχισμένου μάρτυρα. Όταν όμως, εν συνεχεία, η Madame Bovary, την οποία καταρχήν ένας μικρός μόνο κύκλος ειδημόνων είχε κατανοήσει και εκτιμήσει ως τομή στην ιστορία του μυθιστορήματος, έγινε παγκόσμια επιτυχία, το κοινό που είχε διαμορφωθεί με την ανάγνωση του μυθιστορήματος του Flaubert επικύρωσε τον νέο κανόνα των προσδοκιών· οι αδυναμίες του Feydeau —το ανθηρό ύφος του, τα τεχνάσματα-επιταγές της μόδας, οι κοινοτοπίες της λυρικής εξομολόγησης— έγιναν τότε ανυπόφορες και άφησαν τη Fanny να ξεθωριάσει ως best-seller του χθες.
Hans Robert Jauß, «Η ιστορία της λογοτεχνίας ως πρόκληση για τις γραμματολογικές σπουδές». Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήματα, εισαγ.-μτφρ.-επίμ. Μίλτος Πεχλιβάνος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1995, σ. 63-66.
