Το ότι ο Σωκράτης μπορεί να θεωρηθεί και λογοτεχνικός ήρωας του Πλάτωνα, συγκροτεί το ξεκίνημα μιας μακράς πορείας του διασημότερου φιλοσόφου της αρχαιότητας, κατά την οποία η μορφή, ο βίος και οι απόψεις του αξιοποιήθηκαν όχι τόσο για φιλοσοφική εμβάθυνση και ερμηνεία, όσο για λογοτεχνική έκφραση και για ιδεολογική χρήση (βλ. ενδεικτικά Νεχαμάς 2001· Gigon 2005). Όπως σωστά επισημαίνει και ο Γιώργος Βελουδής,
ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) είναι ίσως το μόνο ιστορικό πρόσωπο και ασφαλώς ο μόνος φιλόσοφος από το χώρο του «ευρωπαϊκού πολιτισμού», που πέρασε πολύ πρώιμα από την ιστορία στο μύθο. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στη σχετική ελλειπτικότητα των εξακριβωμένων βιογραφικών του στοιχείων, όσο στην ολική έλλειψη που παρατηρείται στη γραπτή παράδοση του ίδιου του φιλοσοφικού του έργου.
Οι Νεφέλες (423 π.Χ.) του Αριστοφάνη μάλλον αποτελούν την εκκίνηση της λογοτεχνικής αξιοποίησης του Σωκράτη, όταν μάλιστα ο φιλόσοφος ήταν εν ζωή. Ο Σωκράτης (1759) του Βολταίρου και Ο τραυματισμένος Σωκράτης (1938-1939) του Brecht (βλ. Βελουδής 2001) είναι δύο από τα γνωστότερα δείγματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας με άξονα τον Σωκράτη, ενώ η σχετική με τον φιλόσοφο νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή περιλαμβάνει αρκετά κείμενα και όχι μόνο το έργο του 20ού αιώνα, το οποίο και θα σχολιάσουμε. Πριν εντοπιστούν σωκρατικά λογοτεχνικά ίχνη ακόμη και στις αρχές του 21ου αιώνα (βλ., λ.χ., Αδάμος 2013), ο φιλόσοφος τραγουδήθηκε το 1979 και ως «σούπερ σταρ» στο μουσικό φεστιβάλ της Γιουροβίζιον.
Παρότι ο Κώστας Βάρναλης ως ποιητής λειτούργησε παραδοσιακά από τεχνικής πλευράς, ως αφηγηματογράφος με την Αληθινή απολογία του Σωκράτη (Εστία 1931) υπήρξε τεχνοτροπικά πρωτοποριακός. Αυτό συνέβη, γιατί αξιοποίησε ένα κατεξοχήν μοντερνιστικό εργαλείο, την μυθική-ιστορική μέθοδο, με την οποία στοιχειοθετούνται η συγκινησιακή δυναμική και νοήματα διαχρονικής εμβέλειας, που διασπούν το κέλυφος του μακρινού χθες, το συνδέουν με το παρόν της συγγραφής, αλλά και με το εκάστοτε παρόν της δυνητικής ανάγνωσης.
Ο Βάρναλης ανατρέπει την παραδομένη εικόνα του ιδεαλιστή Σωκράτη. Επινοεί τη μεταστροφή του φιλοσόφου σε κήρυκα της κοινωνικής επανάστασης, συνδυάζοντας στοιχεία από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Όπως σημειώνει ο Βελουδής,
Ο Βάρναλης έκανε […] με το «Σωκράτη» του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα ό,τι είχε κάνει ο Marx με το Hegel: τον άφησε (δια)λεκτικά «άθιχτο» με μιαν «απλή» αντιστροφή: τον έβαλε να στέκεται με το κεφάλι πάνω και τα πόδια κάτω με άλλα λόγια: από διαλεκτικό ιδεαλιστή τον έκανε διαλεκτικό υλιστή.
Ο Βάρναλης μπορεί να φρόντισε στην τελευταία παράγραφο της Αληθινής απολογίας να αφήσει σχεδόν αναλλοίωτο το γράμμα του πλατωνικού κειμένου (το υποδεικνύει πλαγιώνοντας και μικραίνοντας κατά τι τη γραμματοσειρά), αλλά σε αρκετά σημεία ανέτρεψε, κατήγγειλε και προσάρμοσε σε μαρξιστικό πρόταγμα το ιδεαλιστικό κοσμοθεώρημα του πλατωνικού Σωκράτη, αξιοποιώντας λαϊκότροπο ύφος. Απολύτως ενδεικτικές είναι η πρώτη και η προτελευταία παράγραφος του κειμένου.
Όσο μιλούσαν οι κατήγοροι [...], οι δικαστάδες καθισμένοι κατάχαμα σταβροπόδι κι ανακούρκουδα, μασουλούσανε πασατέμπο και φτιούσανε τα τσόφλια στο σβέρκο του μπροστινού. Οι πιο πολλοί ξαπλωμένοι δίπλα και κάνοντας μαξιλάρι τα παπούτσια τους ρουχαλίζανε ρυθμικά. Κι ο Σωκράτης κοίταζε ψηλά τον ανοιξιάτικο ουρανό και κάπου κάπου σιγότριβε το ζερβί του γόνα, που τόνε σουγλούσε. Μ’ όλο το σούσουρο, που γινότανε, μ’ όλη τη βόχα, που βγάζανε τόσα ξαναμένα κορμιά και χαλασμένα στομάχια, τα κατάφερνε ν’ ακούει τα χαρούμενα πουλιά, που τιτιβίζανε στα τριγυρινά πέφκα και να οσμίζεται τη μυρωδιά της ρετσίνας, του σκίνου και του θυμαριού, που ανάδινεν η χέρσα γης.
[…]
— «Θρακιώτες, Ασιάτες, Αφρικανοί και Σκύθες και Ρωμηοί! Οικέτες, θεράποντες, επιστάτες, παιδαγωγοί, τσογλάνια. Μαντινούτες [= ερωμένες] του γυναικωνίτη κι άγιες πόρνες των θεών και των ανθρώπων. Σκλάβοι δημόσιοι και σκλάβ’ ιδιωτικοί. Η ξετσίπωτη φιλοσοφία δασκαλέβει, πως είσαστε γεννημένοι σκλάβοι. Μα μήτε οι θεοί μήτε κ’ η φύση διατάξανε το σπέρμα του πατέρα σας να σας γεννήσει τέτιους. Η τύχη σάς έκανε κ’ η συνήθεια σάς αποτέλειωσε. Είσαστε σκλάβοι εσείς, για νά μαστ’ εμείς οι λέφτεροι. Σηκώστε το κεφάλι και κοιτάχτε τον ανοιξιάτικο ουρανό. [...] — «Μην πειράζεστε! Σαν έρτει κείν’ η ώρα, θα μπείτε σε δρόμο να γίνετε ανθρώποι· να λυτρώσετε, θέλοντας και μη, το σώμα σας, την ψυχή σας και το πνέμα σας». — «Ποιοι, μωρέ, θα μας βάλουνε σε δρόμο;» πάλι θα ξεφωνούσανε. — «Οι Σκύθες!»
Ας σημειωθεί, επιπρόσθετα, ότι Η αληθινή απολογία του Σωκράτη είναι η μυθοπλαστική εκκίνηση της μακράς ενασχόλησης του Βάρναλη με τη μορφή και το έργο του φιλοσόφου.
