Ένα μεγάλο θέμα, που πάντα είχε μέγεθος αλλά στους δύσκολους και μεταβατικούς χρόνους που ζούμε έγινε ένα από τα κύρια προβλήματα του καιρού μας, τουλάχιστον για τους πνευματικούς ανθρώπους που έχουν συνείδηση της ευθύνης τους: ποια είναι η αποστολή του πνεύματος, ειδικότερα της λογοτεχνίας —για να περιοριστώ στην αρμοδιότητά μου,— όταν όλα ανατοποθετούνται και όταν πολλές από τις ηθικές και τις καλλιτεχνικές αξίες εκμηδενίζονται μέσα σε μια γενική και ασυγκράτητη εικονοκλαστική διάθεση;

Η αποστολή και τα συστατικά στοιχεία της λογοτεχνίας, είναι από τις αρχαιότερες αναζητήσεις του σκεπτόμενου ανθρώπου και μένουν πάντα έξω κι απάνω απ’ τους εύκολους ορισμούς και περιορισμούς. Όλες οι εποχές, και οι αρχαίοι χρόνοι και οι μέσοι χρόνοι και οι νεότεροι, επροσπάθησαν να συλλάβουν το νόημα του λογοτεχνήματος, και όταν ερευνούσαν με τη διάθεση του φιλόσοφου που έχει ολόκληρο κλάδο της επιστήμης του, —την αισθητική—, για τη μελέτη του καλλιτεχνικού φαινομένου, και όταν εστένευσαν την αποστολή της λογοτεχνίας για να την εντάξουν στα μέσα επιβολής ενός κοινωνικού συστήματος, και όταν εχαρακτήριζαν μίμηση ή παιχνίδι το λογοτεχνικό έργο, —και οι χαρακτηρισμοί αυτοί μας έρχονται από τη σωκρατική σχολή και εξηγούνται και υποστηρίζονται και από πολύ νεότερους αισθητικούς με αυστηρή επιστημονική συνείδηση,— και όταν έβλεπαν μέσα σ’ αυτό το παιχνίδι μιαν από τις πρώτες ψυχικές ανάγκες του ανθρώπου. Φυσικά, δεν πρόκειται να κάνουμε σύνοψη των αισθητικών θεωριών. Αλλά το γεγονός ότι αντέχει στην έρευνα, αλλά και προκαλεί την έρευνα και της προσφέρει την ευκαιρία να κάνει σπουδαίες κάποτε αποκαλύψεις στο χώρο του ψυχικού μας κόσμου, είναι αρκετό για να μας πείσει ότι η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί δύναμη πολύ αισθητική και πολύ αξιόλογη, που παίζει ρόλο, αποφασιστικό κάποτε ρόλο, στη διαμόρφωση των βασικών αιτημάτων κάθε εποχής. Σε μεγάλες μάλιστα εποχές όπως η δική μας, —κι ας μη μας μένει καμιά αμφιβολία ότι βασανιζόμαστε από την αγωνία και τους πόνους ενός τοκετού που θα δώσει μια νέα ανθρωπότητα και θα φέρει αλλοιώσεις πολύ ριζικότερες από εκείνες που ήρθαν με την Αναγέννηση,— σε κρίσιμες, αν θέλετε, περιόδους σαν τη μεταπολεμική περίοδο που την ζούμε τώρα δύο ή τρεις γενεές μέσα σε κρυφή ή και σε φανερή σύγκρουση, η αποστολή αλλά και η ευθύνη της λογοτεχνίας είναι ακόμα πιο μεγάλη και η προσδοκία από την προσφορά της γίνεται αίτημα επιτακτικό. Σε τελευταίο καταμερισμό υποχρεώσεων και ευθυνών, η λογοτεχνία υψώνεται σε ακραία μορφή παιδείας. Και στην υψηλή αυτή θέση την καλεί, όπως και όλες τις άλλες πνευματικές δυνάμεις, η πρώτη και δραματική ανάγκη των ημερών μας: η αναζήτηση τρόπου συνεργασίας πνευματικού και μηχανικού πολιτισμού που θα δώσει την απαραίτητη εξισορρόπηση και την ευτυχία, κάποιαν έστω ευτυχία, στο σημερινό άνθρωπο, ό,τι ακριβώς του λείπει, παρ’ όλα τα αγαθά που συσσωρεύονται στις καταναλωτικές κοινωνίες μας και παρ’ όλα τα κατορθώματα της επιστήμης. Στην αναζήτηση αυτή, στην προσπάθεια για την τόσο απαραίτητη συνεργασία πνευματικού και μηχανικού πολιτισμού, η πολιτεία και η παιδεία της δε θα μπορέσουν να έχουν καλύτερο σύμμαχο από τη λογοτεχνία, από την Τέχνη, από το παιχνίδι αυτό, όπως την θέλουν πολλοί, που, ωστόσο, έχει τόση δύναμη και τόση επίδραση. Ετσι φτάνουμε στην παιδευτική αξία της λογοτεχνίας. Άλλωστε μόνο αυτή η λογοτεχνία, η λογοτεχνία που επιτελεί την υψηλότερη διαπαιδαγώγηση, μόνο αυτή μπορεί να σταθεί πλάι στα κρίσιμα γεγονότα του καιρού μας και να κερδίσει το σεβασμό. Και μόνο αυτή η λογοτεχνία έχει το δικαίωμα να πει ότι είναι αληθινό πνευματικό λειτούργημα. Αλλά και κάτι περισσότερο: ότι είναι μια πολύτιμη μαρτυρία, που δεν ξέρω αν έχουμε εκτιμήσει σωστά την αξία της. […]

Προβάλλουν ακόμα τα σημερινά λογοτεχνικά κείμενα τη βαθύτερη πρόθεση, την ψυχική ανάγκη του αληθινού πνευματικού ανθρώπου, που ξέρει ότι χρέος του είναι ο αγώνας για την ελευθερία των συνειδήσεων. […] Αυτή η φίλη φωνή, που κλείνει και τη συνείδηση του έθνους και την αγάπη και τον πόνο για τον άνθρωπο, είναι η πιο αληθινή λογοτεχνία, η μόνη αληθινή λογοτεχνία. […]

Πέτρος Χάρης, «Εθνική και διεθνική λογοτεχνία», περ. Νέα Εστία, τχ. 1050 (1 Απρ. 1971) 435-436 & 443. Διατίθεται εδώ .