Το ποιος διάβαζε τι κατά την περίοδο του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, και το τι μπορεί αυτό να σημαίνει για τότε που συνέβη και για εμάς σήμερα, είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στο οποίο μας μυεί ο 2ος τόμος της «Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα».

«Όστις γονείς εφόνευσεν, όστις θεόν υβρίση / βιβλιογράφος ας γενή, ίν’ άφεσιν ελπίση»: παραλλάσσοντας ελαφρά το παλαιό δίστιχο, φίλοι και συνεργάτες του Φίλιππου Ηλιού αποτιμούσαν έτσι την εργώδη του προσπάθεια να βιβλιογραφήσει τον 19ο αιώνα και να ανακινήσει το ενδιαφέρον για την ιστορία του ελληνικού βιβλίου.

Πρόσφατα δόθηκε στην κυκλοφορία ο δεύτερος τόμος της «Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα» στο χνάρι των ίδιων μεθοδολογικών αρχών και αξιοποιώντας τα κατάλοιπα του Φίλιππου Ηλιού. Και πάλι ο αναγνώστης δεν ανοίγει απλά ένα βιβλίο, ξεκλειδώνει έναν ολόκληρο κόσμο και μάλιστα έναν κόσμο σε κρίση και αναπροσδιορισμό, εφόσον διατρέχουμε τα αμέσως προεπαναστατικά χρόνια, την περίοδο του αγώνα της ανεξαρτησίας και την όδευση προς το σύγχρονο αστικό κράτος. Οι εκδοτικές επιλογές, τα «τραβήγματα», οι προαγγελίες και κρίσεις, οι μεταφράσεις, οι αφιερώσεις, οι προμετωπίδες, τα τυπογραφικά σήματα και κοσμήματα, η εικονογράφηση, η τιμή πώλησης, η συμπλήρωση κάθε σχεδόν εγγραφής με «γραμματόσημο», φωτομηχανική δηλαδή αναπαραγωγή σε σμίκρυνση της σελίδας τίτλου είτε του εξωφύλλου, και πλήθος άλλων βιβλιολογικών πληροφοριών παραπέμπουν σε υψηλή στάθμη παιδείας και καλή διακίνηση του εντύπου σε εκτεταμένες περιοχές του ελληνισμού.

Πρόκειται για έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία και οι εντάσεις, οι ιδεολογικές ζυμώσεις, ο κοινωνικός βρασμός, οι προσδοκίες ή οι εμμονές των εργατών του λόγου (φαναριώτες, αστοί και πληβείοι συγγραφείς, κληρικοί, δάσκαλοι, μεταφραστές, «γραμματικοί») αποτυπώνονται στο χώρο του βιβλίου. Ανθηρή τυπογραφία σε Βενετία, Παρίσι, Βιέννη, Μάλτα, Βουκουρέστι, Ιάσιο, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Οδησσό, Πετρούπολη, Λειψία, Γενεύη, Τεργέστη, Ναύπλιο, Αίγινα, Σύρο, Χίο, Μεσολόγγι — μολονότι κάποια προεπαναστατικά τυπογραφικά κέντρα λόγω των εκτάκτων συγκυριών εξαφανίζονται ή υπολειτουργούν (π.χ. της Χίου, του Μεσολογγίου, η Πατριαρχική Τυπογραφία στην Κωνσταντινούπολη).

Σημαντικός αριθμός συνδρομητών, αναδιαμόρφωση του αγοραστικού-αναγνωστικού κοινού, νέα δυναμική ώθηση στο εκπαιδευτικό βιβλίο και στο σχολικό εγχειρίδιο, αισθητή υποχώρηση του θρησκευτικού εντύπου, αναβάθμιση της λόγιας λογοτεχνίας, πρόσφορη ζήτηση στιχηρού λόγου (εγκωμίων, θουρίων, ασμάτων, έμμετρης σάτιρας), πρωτοφανερώματα της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας, μετακένωση επιστημονικού προβληματισμού (δίκαιο, πολιτική οικονομία, ιατρική, μαθηματικά), μέθοδοι ξένων γλωσσών, λεξικά, μισσιοναριακά φυλλάδια: είναι παράμετροι που αναδιατάσσουν τις προτεραιότητες της λογιοσύνης, ανασχεδιάζουν τα ανθρώπινα δίκτυα στον ελλαδικό χώρο και στη διασπορά, διαμορφώνουν το φιλελληνικό ρεύμα, οικοδομούν τους όρους μιας ελευθεροτυπίας.

Στην εμπεριστατωμένη 30σέλιδη εισαγωγή της, η Πόπη Πολέμη ιχνηλατεί αυτόν τον πολύχρωμο κόσμο των εντύπων και διερευνά την κοινωνία που τα παρήγαγε — και τα κατανάλωσε· με υποστηρικτικούς πίνακες, παράθεση στατιστικών στοιχείων και αριθμητικών δεδομένων, σχολιάζει πειστικά τον εν πολλοίς «αγωνιστικό χαρακτήρα» της βιβλιοπαραγωγής.

Λίζυ Τζιριμώκου, Λόγιοι στη μάχη της γνώσης. Η βιβλιογραφία ως πολιτισμική απογραφή, εφ. Τα Νέα, 15 Σεπτ. 2012. Διατίθεται εδώ .