[…]

Μέσα σε ποιες ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες έζησαν, έδρασαν και προπαντός δημιούργησαν αυτές οι γυναίκες; Φαντάζομαι ότι το περιβάλλον τους δεν θα ήταν και τόσο θετικό ως προς τις δραστηριότητές τους. Γνωρίζουμε, λόγου χάριν, κάτω από ποιες βάναυσες σχεδόν συνθήκες εγκλεισμού, έζησε και δημιούργησε η Ελισάβετ Μαρτινέγκου, επειδή αρνήθηκε να παντρευτεί, επιθυμώντας να μορφωθεί και να γράψει.

Οι γυναίκες που ασχολήθηκαν με τα γράμματα αυτή την πρώιμη περίοδο προέρχονταν κατά κύριο λόγο είτε από τους κύκλους της αριστοκρατίας είτε από αυτούς των λογίων του Διαφωτισμού, κυρίως στους προεπαναστατικούς χρόνους, και αργότερα μετά την ίδρυση του κράτους, ήταν σε μεγάλο βαθμό δασκάλες ή κόρες επιφανών οικογενειών. Όλες σχεδόν ασχολήθηκαν με τα γράμματα με τη συναίνεση της οικογένειάς τους, ενώ κάποιες λίγες όταν χήρεψαν. Ασφαλώς δεν λείπουν οι περιπτώσεις, όπως αυτή της ποιήτριας Φωτεινής Οικονομίδου, που η οικογένειά της ήταν αντίθετη, παρόλο που επρόκειτο για οικογένεια λογίων.

 

Ο Διαφωτισμός ή ο Ρομαντισμός επηρέασε αυτές τις λόγιες γυναίκες;

Σίγουρα οι ιδέες του Διαφωτισμού επηρέασαν τις οικογένειες των πρώτων μας λογίων είτε ήταν Φαναριώτισσες, οι οποίες ζούσαν σε φωτισμένες αυλές των παρίστριων ηγεμονιών, είτε ήταν οι γνωστές μας Ευανθία Καΐρη και Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου ή η Φωτεινή Σπάθη και η Μυτιώ Σακελλαρίου, που γνωρίζουμε πως προέρχονται από λόγια διαφωτιστικά περιβάλλοντα. Όσο για τον Ρομαντισμό, τις επηρέασε σε επίπεδο συγγραφής, αφού πολλά από τα γραπτά τους θα τα χαρακτηρίζαμε καθαρόαιμα ρομαντικά, με προεξάρχουσα την υπέροχη ρομαντική ποιήτρια Φωτεινή Οικονομίδου.

 

Ως προς τη γεωγραφική τους κατανομή και την κοινωνική τους προέλευση τι αποκάλυψε η έρευνά σας; Αλλά και τι αποκάλυψε γενικότερα ως προς τη μόρφωση ή τα εκπαιδευτικά συστήματα της εποχής σε σχέση με τις γυναίκες;

Νομίζω πως είναι άκρως ενδιαφέρον το γεγονός ότι πολλές σημαντικές προσωπικότητες της εποχής δρουν στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη, όπου η εκπαίδευση των γυναικών έχει ένα πολύ υψηλό επίπεδο. Κορυφαία λόγια η Σαπφώ Λεοντιάς μια εξίσου σημαντική προσωπικότητα για την πρώιμη αυτή περίοδο με την Καλλιρρόη Παρρέν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως σε αυτήν απευθύνθηκε η Παρρέν πριν εκδώσει την Εφημερίδα των Κυριών. Ο δεύτερος πόλος είναι η Αθήνα όπου σίγουρα έχει πολύ καλά εκπαιδευτήρια κοριτσιών, με κορυφαίο το Αρσάκειο, αλλά υπάρχουν σημαντικές λόγιες σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη όπου κατοικεί ελληνισμός. Τα μεσαία και τα ανώτερα στρώματα υπήρξαν η δεξαμενή των πρώτων μας λογίων.

 

Ποια ήταν τα θέματα που απασχόλησαν αυτές τις γυναίκες;

Πατριωτική ποίηση, ερωτική, αλλά και ποίηση που εκθειάζει τη μητρότητα και τη μητρική αγάπη, θέματα εκπαίδευσης του γυναικείου φύλου, με πολλές μεταφράσεις προοδευτικών παιδαγωγικών εγχειριδίων, κείμενα παιδικής λογοτεχνίας και περιορισμένος αριθμός πεζογραφημάτων θα έλεγα σε μια πρώτη εκτίμηση.

 

Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι κάποιες από αυτές άνοιξαν το δρόμο, μέσα από σαφώς δυσκολότερες κοινωνικά συνθήκες, για να ξεπηδήσει αργότερα το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα, το οποίο εκφράστηκε κυρίως με την Καλλιρρόη Παρέν και το περιοδικό της, στα τέλη του 19ου αιώνα;

Πιστεύω πως όλες τους συνετέλεσαν για το άνοιγμα του δρόμου αυτού, αφού σε μια πολύ πρώιμη εποχή γεμάτη απαγορεύσεις διεκδίκησαν και κατέκτησαν το δικαίωμα στον δημόσιο λόγο, κάτι καθόλου αυτονόητο για τις γυναίκες της περιόδου. Θα ξεχώριζα όμως τη Σαπφώ Λεοντιάδα, στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, με το τεράστιο εκπαιδευτικό της έργο σε Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη, με την έκδοση ενός πολύ μεγάλου αριθμού παιδαγωγικών έργων, με τις διεκδικήσεις της για συμμετοχή των γυναικών σε πολιτιστικούς Συλλόγους και την ίδρυση Συλλόγου από την ίδια και τέλος με την έκδοση του περιοδικού Ευρυδίκη, αλλά και την προγενέστερή της Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου με το περιοδικό Κυψέλη ήδη από τη δεκαετία του 1840. Θα ανέφερα ακόμη την Οικονομίδου, πρώτη γυναίκα που αρθρώνει φεμινιστικό ποιητικό λόγο, κατά την άποψή μου, σε μια πρώιμη εποχή αλλά και την αρχικώνυμη συνεργάτιδα του περιοδικού Ευρυδίκη Αρισταία Λ.Β. για τα μαχητικά φεμινιστικά άρθρα της.

 

Όσον αφορά την λογοτεχνική παρουσία αυτών των γυναικών έχουμε ποιήτριες ή πεζογράφους των οποίων το έργο μπορεί να προσελκύσει την φιλολογική ματιά; Κι αν ναι μπορείτε να τις αναφέρετε;

Εκτός από τις γνωστές μας Καΐρη και Μαρτινέγκου η Αντωνούσα Καμπουράκη, πρώιμη λαΐκή ποιήτρια με πολύ ενδιαφέρον ποιητικό κυρίως έργο, η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου εκδότρια περιοδικού αλλά και ποιήτρια, η Μαρία Μηχανίδου η πρώτη μας μυθιστοριογράφος, αλλά και εξαίρετη θεατρική συγγραφέας, η ποιήτρια Μαριέττα Μπέτσου και τέλος η καλύτερη ποιήτρια της περιόδου Φωτεινή Οικονομίδου είναι σίγουρα κάποια ονόματα που ξεχωρίζουν.

[…]

Σοφία Ντενίση, «Γυναίκες πρωτοπόρες του 18ου-19ου αιώνα» [συνέντευξη στην Έλενα Χουζούρη]. Στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης, 6 Ιουλ. 2014. Διατίθεται εδώ .