Ζωή Αντωνοπούλου-Τρεχλή
Η σχέση της λογοτεχνίας με τη φιλοσοφία είναι πολύ ανθεκτική και τα μεταξύ τους καβγαδάκια, που έλαβαν χώρα σε διάφορες εποχές, απλώς επιβεβαιώνουν και νοστιμίζουν αυτήν τη σχέση. Η λογοτεχνία δεν παύει ποτέ να τροφοδοτεί τη φιλοσοφία με υλικό, το οποίο ορισμένες φορές υποχρεώνει την τελευταία ακόμη και να αναθεωρήσει τις πρακτικές της. Αλλά και η φιλοσοφία, από την πλευρά της, εκφράζεται ποιητικά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Πλάτωνα· η λογοτεχνική του δεινότητα είναι ασφαλώς ένας από τους παράγοντες που κάνουν τη φιλοσοφία του να διατηρεί μέχρι σήμερα την ελκυστικότητά της. Βέβαια, από την άλλη, είναι γνωστό ότι ο Πλάτων εξορίζει την ποίηση από την ιδεώδη πολιτεία του κατηγορώντας την ότι έχει τη δύναμη να διαφθείρει ηθικά την ψυχή των φυλάκων. Το τραύμα αυτής της καταδίκης είναι βαθύ, και το διαζύγιο της φιλοσοφίας από τη λογοτεχνία φαίνεται στο εξής οριστικό. Στους νεότερους χρόνους, η πεποίθηση ότι φιλοσοφία και τέχνη αποτελούν δύο αυτοτελή, διακριτά και ριζικά αντιτιθέμενα μεταξύ τους νοητικά σύνολα, βρίσκει προσήκον θεμέλιο στην καρτεσιανή διχοτόμηση λογικής και συναισθήματος. Οι λογοτέχνες σκοτώνουν μέσα τους τον φιλόσοφο και οι φιλόσοφοι απαρνούνται τον λογοτέχνη εαυτό τους (παρότι με κάμποσα παραστρατήματα και από τις δυο πλευρές). Όλα αυτά μέχρι τον Nietzsche. Αυτός και μια γενιά μεταγενέστερων εικονοκλαστών φιλοσόφων θα πετύχουν την επαναπροσέγγιση των δύο πεδίων, αρνούμενοι να υποταχθούν ανεπιφύλακτα στις απαιτήσεις επιχειρηματολογίας και συνεκτικότητας που προσιδιάζουν στη φιλοσοφία και τολμώντας να εκφράσουν τις φιλοσοφικές τους απόψεις ποιητικά. Είναι μια κίνηση που πρόκειται να έχει συνέχεια. Τον 20ό αιώνα, ο Jacques Derrida επιχειρεί να αμφισβητήσει την πλατωνική τομή με τρόπο πιο ριζοσπαστικό, ξαναθυμίζοντας και αναδεικνύοντας τη σύνδεση της φιλοσοφίας με τη μεταφορά και την τροπικότητα, σύνδεση την οποία η φιλοσοφία συνήθως προτιμά να λησμονεί προκειμένου να κατοχυρώσει την επιστημονική της αυτονομία.
Να θυμίσουμε, επίσης, ότι κατά το τέλος του 18ου αιώνα η λογοτεχνία κερδίζει το ενδιαφέρον της φιλοσοφίας από άλλον δρόμο. Η τελευταία ασχολείται με το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στις ιδέες και στον κόσμο που υπάρχει έξω από το ανθρώπινο μυαλό (το εάν ένας τέτοιος κόσμος υπάρχει, και αυτό επίσης ενδιαφέρει τη φιλοσοφία να το διερευνήσει). Και ακόμα πιο πρόσφατα, με την κατά Rorty «γλωσσολογική στροφή της φιλοσοφίας», τα δύο πεδία μοιράζονται την κοινή ουσία της γλωσσικής πρακτικής και το ζήτημα που απασχολεί είναι πια το νόημα που μεταφέρεται μέσω της γλώσσας.
Ποια ζητήματα θα μας απασχολήσουν (όχι κατ’ ανάγκην με αυτήν τη σειρά ούτε πάντοτε απολύτως διακριτά); Πρώτα-πρώτα, το ζήτημα της λογοτεχνικής αλήθειας και η συνδεδεμένη με αυτό έννοια της μίμησης — και μάλιστα όχι απλώς ως αισθητική κατηγορία, αλλά και ως σημείο τομής μεταξύ δύο κοσμοεικόνων. Η πραγματικότητα των μυθιστορηματικών ηρώων είναι ένα άλλο ζήτημα στο οποίο θα αναφερθούμε, καθώς και τα γλωσσικά παιχνίδια ως σημεία συγκρότησης του νοήματος και ο ρόλος της φαντασίας. Οι φιλοσοφικές θεωρίες που τροφοδοτούν τη λογοτεχνική θεωρία και συμβάλλουν στην ανάδυση του αναγνώστη και στη νομιμοποίηση των πολλαπλών αναγνώσεων είναι ένα ακόμα θέμα. Θα μας απασχολήσει, επίσης, η λογοτεχνία ως αισθητικό γεγονός, αλλά και ως ηθική πράξη. Η ενσωμάτωση της επαγωγής στο αστυνομικό μυθιστόρημα είναι το τελευταίο ζήτημα, στο οποίο θα αναφερθούμε.
- Abrams, M.H. 1953. The Mirror and the Lamp. Romantic Theory and the Critical Tradition. Οξφόρδη: Oxford University Press. [Στα ελληνικά: Ο καθρέφτης και το φως. Μτφρ. Άρης Μπερλής. Αθήνα: Κριτική. 2001].
- Allen, R.T. 1986. The reality of responses to fiction. British Journal of Aesthetics 26/1: 64-68.
- Austin, J.L. [1962] 1975. How to Do Things with Words. Cambridge: Harvard University Press.
- Barthes, R. 1977. The death of the author. Στο Image, Music, Text, μτφρ. Stephen Heath, 142-148. Νέα Υόρκη: Hill & Wang. [Στα ελληνικά: Ρολάν Μπαρτ, Εικόνα – Μουσική – Κείμενο. Μτφρ. Γιώργος Σπανός, 137-143. Αθήνα: Πλέθρον. 21997].
- Crittenden, Ch. 1991. Unreality: The Metaphysics of Fictional Objects. Ithaca: Cornell University Press.
- Carroll, N. 1998. Art, narrative, and moral understanding. Στο Aesthetics and Ethics. Essays at the Intersection, επιμ. J. Levinson, 126-160. Cambridge: Cambridge University Press.
- Cohen, T. 1997. Metaphor, feeling, and narrative. Philosophy and Literature 21/2: 223-224. Διατίθεται εδώ . Αναδημοσιεύεται συντομευμένο στο Philosophy of Literature. Contemporary and Classic Readings. An Anthology, επιμ. E. John & D. McIver Lopes, Οξφόρδη: Blackwell. 2004.
- Currie, G. 1986. Works of fiction and illocutionary acts. Philosophy and Literature 10: 304-308.
- ——. 1990. The Nature of Fiction. Cambridge: Cambridge University Press.
- Danto, A.C. 1984. Philosophy as/and/of Literature. Proceedings and Addresses of the American Philosophical Association 58/1: 5-20.
- Deleuze, G. 1969. Platon et le simulacre. Στο Logique du sens, 292-306. Παρίσι: Minuit.
- Furst, L. 1969. Romanticism in Perspective. Λονδίνο: The Macmillan Press Ltd. [Στα ελληνικά: Η προοπτική του ρομαντισμού. Μτφρ. Κλειώ Σύρμα, Αθήνα: Ψυχογιός. 2001].
- Gadamer, H.-G. 1977. Philosophical Hermeneutics. Καλιφόρνια: University of California Press.
- Gibson, J. 2007. Fiction and the Weave of Life. Οξφόρδη: Oxford University Press.
- ——. 2009. Literature and knowledge. Στο Oxford Handbook of Philosophy and Literature, επιμ. R. Eldridge, 467-485. Οξφόρδη: Oxford University Press. Διατίθεται εδώ .
- ——, W. Huemer & L. Pocci, επιμ. 2007. A Sense of the World. Essays on Fiction, Narrative, and Knowledge. Νέα Υόρκη: Routledge.
- Hart, H.L.A. 1951. A logician’s fairytale. The Philosophical Review 60/2: 198-212.
- Husserl, E. 1988. Η φιλοσοφία ως αυστηρή επιστήμη. Μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Ροές.
- Ingarden, R. [1936] 1980. The Cognition of Literary Work of Art (Studies in Phenomenology and Existential Philosophy). Illinois: Northwestern University Press.
- Inwagen, P. van. 2001. Creatures of fiction. Στο Ontology, Identity, and Modality. Essays in Metaphysics, 37-56. Cambridge: Cambridge University Press.
- Iser, W. 1972. The reading process. A phenomenological approach. New Literary History 3/2: 279-299.
- Jauß, H.R. 1982. Towards an Aesthetic of Reception. Μτφρ. Timothy Bahti. Εισαγ. Paul de Man. Minneapolis: University of Minnesota Press.
- ——. 1995. Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήματα. Εισαγ.-μτφρ.-επίμ. Μίλτος Πεχλιβάνος. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
- Lamarque, P. [1981] 2004. How can we fear and pity fictions. Στο Aesthetics and the Philosophy of Art. Επιμ. P. Lamarque & S.H. Olsen, 328-336. Οξφόρδη: Blackwell.
- —— & S.H. Olsen. 1994. Truth, Fiction, and Literature. Οξφόρδη: Clarendon Press.
- Le Guin, U.K. [1979] 1992. Why are Americans afraid of dragons. Στο The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction, 34-40. Νέα Υόρκη: Harper Collins Publishers.
- Lewis, D. 1978. Truth in fiction. American Philosophical Quarterly 15/1: 37-46. Διατίθεται εδώ .
- Nelson, L. Jr. 1988. Defining and defending Comparative Literature. Στο The Comparative Perspective on Literature. Approaches to Theory and Practice, επιμ. Cl. Koelb & S. Noakes, 37-47. Ithaca: Cornell University Press.
- Nussbaum, M. 1992. Love’s Knowledge. Essays on Philosophy and Literature. Οξφόρδη: Oxford University Press. [Στα ελληνικά: Έρωτος γνώση. Δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία. Μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος. Αθήνα: Πατάκης, 2015].
- Ohmann, R. 1972. Speech, literature, and the space between. New Literary History 1/1: 47-63.
- Pavel Th. G. 1989. Fictional Worlds. Harvard: Harvard University Press.
- Radford, C. 1975. How can we be moved by the fate of Anna Karenina? Proceedings of the Aristotelian Society, 49: 67-80 (συμπλήρωμα).
- Ricœur, P. 1969. Le conflit des interpretations. Essais d’herméneutique. Παρίσι: Éditions du Seuil.
- ——. 1974. Metaphor and the main problem of Hermeneutics. New Literary History 6/1: 95-110.
- ——. 1975. Parole et symbole. Revue des Sciences Religieuses 49/1-2: 142-161. [Στα ελληνικά: Λόγος και σύμβολο. Μτφρ. Μαβίνα Πανταζάρα. Αθήνα: Αρμός. 2002].
- Riffaterre, M. 1978. The Referential Fallacy. Columbia Review 57/2: 21-35.
- Scruton, R. 1974. Art and Imagination. A Study in the Philosophy of Mind. Λονδίνο: Methuen & Co. Ltd.
- Searle, J.R. 1975. The logical status of fictional discourse. New Literary History 6/2: 319-332.
- ——. [1969]. 1982. Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge University Press.
- Sirridge, M.J. 1975. Truth from fiction? Philosophy and Phenomenological Research 35/4: 453-471.
- Stolnitz, J. 2004. On the cognitive triviality of art. Στο Philosophy of Literature. Contemporary and Classic Readings. An Anthology, επιμ. E. John & D. McIver Lopes, 317-323. Λονδίνο: Blackwell Publishing.
- Strawson, P.F. 1950. On referring. Mind, 59/235: 320-344.
- Thomasson, A.L. 2008. Fiction and Metaphysics. Cambridge: Cambridge University Press.
- Todd, C.S. 2009. Imaginability, morality, and fictional truth. Dissolving the puzzle of ‘Imaginative Resistance’. Philosophical Studies 143/2: 187-211.
- Walton, K.L. 1983. Fiction, Fiction-Making, and Styles of Fictionality. Philosophy and Literature 7/1: 78-88.
- ——. 1990. Mimesis as Make-Believe. On the Foundations of the Representational Arts. Cambridge, MA: Harvard University Press.
- ——. [1978] 2004. Fearing fictions. Στο Aesthetics and the Philosophy of Art, επιμ. P. Lamarque & S.H. Olsen, 307-319. Οξφόρδη: Blackwell.
- Weatherson, B. 2004, Morality, fiction, and possibility. Philosopher’s Imprint 4/3: 1-27. Διατίθεται εδώ .
- Wilde, O. 1891. The Decay of Lying. Διατίθεται εδώ . [Στα ελληνικά: Η παρακμή του ψεύδους. Μτφρ. Δάφνη Ανδρέου, Αθήνα: Στοχαστής. 1999].
- Βιρβιδάκης, Στ. 2005. Φιλοσοφία και/ή/ως λογοτεχνία. Παραλλαγές. Cogito 3: 88-90. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2015. Ποίηση και/ως φιλοσοφία. Ποιητική 15: 127-178.
