Κόμικς και λογοτεχνία: από τα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» στα Graphic novels

Κείμενα & επιλογή υλικού
Κέλη Δασκαλά

Η παρούσα ενότητα επιχειρεί να χαρτογραφήσει τη συζήτηση που έχει προκαλέσει η δημοφιλής στις μέρες μας συνάντηση λογοτεχνίας και κόμικς. Αρχικά, παρουσιάζουμε την άνθιση των κόμικς στο σύγχρονο πολιτισμικό πεδίο. Στεκόμαστε στις απαρχές της Ένατης τέχνης, προκειμένου να παρακολουθήσουμε τόσο τις απόπειρες ορισμού και νομιμοποίησης των κόμικς ως τέχνης σημαντικής, όσο και την επικράτηση του όρου graphic novel. Ειδικότερα, φωτίζουμε τον μακροχρόνιο δεσμό που ανέπτυξαν τα κόμικς με τη λογοτεχνία. Κορυφαία στιγμή αποτελεί η αμερικάνικη σειρά Κλασσικά εικονογραφημένα, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα — σειρά που γνώρισε μεγάλη επιτυχία και στην Ελλάδα. Σταδιακά, περνάμε στο σήμερα, όπου αναγνώστες, κριτικοί και η ακαδημαϊκή κοινότητα επιχειρούν να ορίσουν και να αξιολογήσουν τις διασκευές ή μεταφορές λογοτεχνικών κειμένων σε κόμικς, οι οποίες τις περισσότερες φορές συνοδεύονται από τον ειδολογικό προσδιορισμό graphic novel. Ένα από τα σημαντικά ζητήματα που αναδεικνύει η άνθιση των graphic novels είναι πώς οι διασκευές ή αποδόσεις λογοτεχνικών έργων σε κόμικς ξαναφέρνουν στο προσκήνιο τη συνάντηση του δημοφιλούς μέσου με λογοτεχνικά κείμενα. Γι’ αυτό, τέλος, εξετάζουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, τη μεταφορά σε κόμικς της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη από δύο έλληνες δημιουργούς, τον Δημήτρη Χαντζόπουλο (The Athens Review of Books 2018) και τον Λευτέρη Παπαθανάση (ΚΨΜ 2015), προκειμένου να αναδειχθεί ο ξεχωριστός αυτόνομος αφηγηματικός κώδικας του μέσου των κόμικς. Ο κατάλογος με αποσπάσματα από κριτικά κείμενα, οι εικόνες και τα βίντεο εμπλουτίζουν την ενότητα και κυρίως ενισχύουν την τεκμηρίωση των θέσεων που υποστηρίζονται στα άρθρα ή των απόψεων στα οποία τα άρθρα απαντούν.

Άρθρα

  • Bernofsky, S. 2009. Why Donald Duck Is the Jerry Lewis of Germany. The cartoon character turns philosophical in translation; quoting Goethe. The Wall Street Journal, 23.5.2009. Διατίθεται εδώ .
  • Comic book code of 1954. Διατίθεται εδώ (πηγή: Senate Committee on the Judiciary, Comic Books and Juvenile Delinquency, Interim Report, 1955, Washington, D.C.: United States Government Printing Office, 1955).
  • Diamantopoulou, L. 2017. Intermedial translation: Erofili, Erotokritos and the Sacrifice of Abraham in the Greek Classics Illustrated. Στο Culture and Society in Crete: From Kornaros to Kazantzakis, επιμ. L. Giannakopoulou & K. Skordyles, 259-283. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing.
  • — —. 2018. Visualization of literary knowledge and the iComic turn: Towards a graphic history of Modern Greek literature. Journal of Greek Media & Culture, 4.1: 91-106.
  • — — & Z. Stoikou. 2015. Cavafy reanimated. Intermedial transformations in comics and animation. Journal of Greek Media & Culture, 1.2: 299-319.
  • Graphic novel. 2017. Επιμ. Λουίζα Χριστοδουλίδου. Αφιέρωμα στο ηλεκτρονικό περιοδικό Κείμενα, τχ. 26 (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας). Συμμετέχουν: Soloup/Αντώνης Νικολόπουλος, Graphic Novels: Μια όψιμη μορφή των κόμικς-Λογοτεχνία ή αυθύπαρκτη τέχνη; Χρήση και κατάχρηση του όρου ~ Ζέζου, Α., Γραφιστικές αφηγήσεις (Graphic novels) για παιδιά ~ Κρητικός, Π. & Ε. Σαμπανίκου, Γκράφικ Νόβελ: Ένα Νέο Αφηγηματικό Είδος; Ζητήματα ορισμών, δημιουργίας και παραγωγής με αφορμή την ελληνική σκηνή ~ Παπαδάτος, Α., Εσωτερικές διεργασίες στη δημιουργία ενός «graphic novel» ~ Χριστοδουλίδου, Λ. & Ε. Μουλά, Graphic narrative: κριτικός γραμματισμός και αυτο-αναφορική αναπλαισίωση του πεδίου ~ Baetens, J., Εικονογραφηγήματα: Λογοτεχνία δίχως κείμενο;. Διατίθεται εδώ .
  • Serial literature. 2009. Στο Dictionary of Nineteenth-Century Journalism in England and Ireland, επιμ. Laurel Brake& Marysa Demoor. Gent & Λονδίνο: Academic Press & The British Library. Διατίθεται εδώ .
  • Βατόπουλος, Ν. 2002. Τα Κλασσικά των παιδικών μας χρόνων. Η Καθημερινή, 9.6.2002. Διατίθεται εδώ .
  • Δασκαλά, Κ. 2016. Οπτικοποιώντας το φανταστικό: Το «Παραρλάμα» του Δημοσθένη Βουτυρά. Στο Λογοτεχνικές διαδρομές: Ιστορία-Θεωρία-Κριτική, επιμ. Θανάσης Αγαθός, Χριστίνα Ντουνιά, Άννα Ταμπάκη, 142-150. Αθήνα: Καστανιώτης.
  • — —. 2018. Ξανακερδισμένες πατρίδες: Από Το Αϊβαλί, η πατρίδα μου του Κόντογλου στο Αϊβαλί του Soloup. Στο Ταυτότητες. Γλώσσα και λογοτεχνία. Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου για τα 20 χρόνια λειτουργίας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δ.Π.Θ., τόμ. 2, 257-273. Κομοτηνή & Καβάλα: Σαΐτα. Διατίθεται εδώ .
  • — — & Soloup. 2018. Ut pictura poesis: όταν η δημιουργική γραφή συνάντησε τα κόμικς. Στο Πρακτικά Γ΄ Συνεδρίου Δημιουργικής Γραφής, Παν/μιο Δυτικής Μακεδονίας-Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (Κέρκυρα 2017), επιμ. Τριαντάφυλλος Η. Κωτόπουλος & Βασιλική Νάνου, 233-244. χ.τ.έ: Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Διατίθεται εδώ .
  • Καπλάνης, Τ. 2017. Εικαστικές εκδοχές του Ερωτόκριτου. Μια πρώτη διερεύνηση. Στο Ο Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου. Ερευνητικές προτάσεις και προοπτικές, Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου αφιερωμένου στην Κομνηνή Δ. Πηδώνια, επιμ. Τ.Μ. Μαρκομιχελάκη & Σ. Σταυρακοπούλου, 217-255. Θεσσαλονίκη: Γράφημα.
  • Κέντι, Κ. χ.χ. Ο Καρλ Μπακς και ο μεγιστάνας της Λιμνούπολης». Στο Όλοι στη θάλασσα (1960). Αθήνα: Εκδ. Η Καθημερινή (σειρά: «Η μεγάλη βιβλιοθήκη DISNEY»).
  • Κουκουλάς, Γ. 2019. Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τα κόμικς. Το φάντασμα των graphic novels. Τα γκράφικ νόβελς. Απαιτητικές αφηγήσεις από μια ώριμη φόρμα των κόμικς. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη (ανακοίνωση σε ημερίδα, 9.2.2019). Διατίθεται εδώ .
  • Μαλανδράκης, Ά. 2001. Κλασσικά Εικονογραφημένα. Οι αριστοκράτες των κόμικς. Στο ένθετο περιοδικό 9 (εφ. Ελευθεροτυπία, 21-2-2001), τχ. 39. Διατίθεται εδώ .
  • Το ελληνικό graphic novel. 2018. Επιμ. Λαμπρινή Κουζέλη. Αφιέρωμα της εφημερίδας Το Βήμα, 5-31.8.2018. Συμμετέχουν: Soloup, Το ελληνικό graphic novel, 4.8.2018 ~ Πέτρου, Θ. Στα κόμικς ο αναγνώστης συμμετέχει, στον κινηματογράφο είναι θεατής, 10.8.2018 ~ Καπλάνης, Τ. Νεοελληνική λογοτεχνία σε κόμικς, 17.8.2018 ~ Παπαδάτος, Α. Ενας σκιτσογράφος εξομολογείται, 23.8.2018 ~ Φράγκου, Κ., Διαδρομές στις αγορές των κόμικς, 31.8.2018. Διατίθεται εδώ .

Μελέτες

  • Barker, M. 1989. Comics, Ideology and the Critics. Manchester: Manchester University Press.
  • Barthes, R. 2005. Απόλαυση-γραφή-ανάγνωση. Μτφρ. Αρχοντή Κόρκα. Αθήνα: Πλέθρον.
  • Carrier, D. 2000. The Aesthetics of Comics. University Park: The Pennsylvania State University.
  • Eisner, W., 1985. Comics and Sequential Art, Tamarac, FL: Poorhouse.
  • Groensteen, T. 2007. The System of Comics. Μτφρ. Bart Beaty & Nick Nguyen. Jackson: University Press of Mississippi.
  • Heer, J. & K. Worcester, επιμ. 2004. Arguing Comics, Literary Masters on a Popular Medium. Jackson: University Press of Mississippi.
  • Hutcheon, L. 2006. A Theory of Adaptation. Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge.
  • Jones Jr., W.B. 2001. Classics Illustrated. A Cultural History. Jefferson, NC: McFarland Publishing.
  • Mazur, D. & A. Danner. 2014. Comics. A Global History, 1968 to the Present. Λονδίνο: Thames & Hudson.
  • McCloud, S. 1993. Understanding Comics. The Invisible Art. Northampton, MA: Tundra. [Μτφρ. στα ελληνικά: McCloud, S. 2014. Κατανοώντας τα Κόμικς: Η Αόρατη Τέχνη. Μτφρ. Νίκος Καμπουρόπουλος. Αθήνα: Webcomics].
  • — —. 2000. Reinventing Comics. How Imagination and Technology Are Revolutionizing an Art Form. Νέα Υόρκη: Harper Collins Publishers Inc.
  • Nyberg, A.K. 1998. Seal of Approval. The History of the Comics Code. Jackson: University Press of Mississippi.
  • Petersen, R. 2010. Comics, Manga, and Graphic Novels. A History of Graphic Narratives. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO.
  • Sabin, R. 1997. Κόμικς ή κόμιξ? Η ιστορία μιας ‘σχεδόν τέχνης’ (τίτλος πρωτότυπου Comics, Comix & Graphic Novels). Μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα: TerzoBooks.
  • Töpffer, R. 1845. Essai de physiognomonie. Γενεύη: Schmid.
  • Versaci, R. 2007. Comics as Literature. Νέα Υόρκη & Λονδίνο: Continuum.
  • Weiner, S. 2003. Faster Than a Speeding Bullet. The Rise of the Graphic Novel. Εισαγ. Will Eisner. Νέα Υόρκη: Nantier, Beall & Minoustchine.
  • Wertham, F. 1954. The Seduction of the Innocent. Νέα Υόρκη: Rinehart.
  • Δασκαλά, Κ. 2013. Τα comics ως λογοτεχνία. Διαβάζοντας την αμερικάνικη, ευρωπαϊκή και ελληνική εικονογραφημένη αφήγηση. Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα, ΝΕΦΦ 298. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τομέας Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών. Διατίθεται εδώ .
  • Κάουα, Α. 2002. Εικονικά βλέμματα. Μεταμοντέρνα αφήγηση στα κόμικς, τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία. Αθήνα: Futura.
  • Κάσσης, Κ.Δ. 1998. Ελληνική παραλογοτεχνία και κόμικς (1958-1998). Αθήνα: ΙΧΩΡ & Α.Λ.Λ.Ε.Α.Σ.
  • Κουκουλάς, Γ. 2019β. Τα κόμικς ως παλίμψηστα. Μίμηση, επέμβαση, παραλλαγή και παρωδία στην Ένατη τέχνη. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα: Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της τέχνης, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Διατίθεται εδώ .
  • Κρητικός, Π. & Ε. Σαμπανίκου. 2004. Ιχνηλατώντας το φανταστικό: Τα ελληνικά κόμικς του φανταστικού 1978-2004. Αθήνα: Futura.
  • Μαρτινίδης, Π. 1989. “Κόμικς”. Τέχνη και τεχνικές της εικονογραφήγησης. Θεσσαλονίκη: ΑΣΕΑ.Ε.
  • — —. 1994. Συνηγορία της παραλογοτεχνίας. Αθήνα: Υποδομή.
  • Μίσιου, Μ. 2010. Τα κόμικς από το περίπτερο στη σχολική τάξη. …Ξεφυλλίζοντας τον Γκοσινί, Θεωρητικές, ερμηνευτικές και διδακτικές προεκτάσεις. Αθήνα: ΚΨΜ.
  • Μουλλά, Ε. & Χ. Κοσεγιάν. 2010. Η αξιοποίηση των κόμικς στην εκπαίδευση. Διδακτικές προτάσεις – Παιδαγωγικές προεκτάσεις. Πρόλ. Τάσος Αποστολίδης, Αθήνα: Κριτική.
  • Μποκής, Δ. 2011. Αντανακλάσεις της ελληνικής κοινωνίας στα ελληνικά κόμικς, 1991-2000. Μεταπτυχιακή εργασία. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Διατίθεται εδώ .
  • Πλατής, Ν. & Ά. Μαλανδράκης. 1987. Χάρτινοι θρύλοι. Αθήνα: Ars Longa.
  • Σεβεντεκίδου, Κ. 2018. Graphic novels και νεοελληνική λογοτεχνία. Μεταπτυχιακή εργασία. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σχολή Επιστημών Αγωγής. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Διατίθεται εδώ .
  • Σκαρπέλος, Γ. 2000. Ιστορική μνήμη και ελληνικότητα στα κόμικς. Αθήνα: Κριτική.
  • Soloup. 2012. Τα ελληνικά comics. Αθήνα: Τόπος.
  • — —. 2017. Δημιουργώντας comics. Ιστορία, γλώσσα, είδη και τεχνικές αφήγησης, εκπαιδευτικό υλικό. Αθήνα: ΕΚΠΑ (e-learning πρόγραμμα). [Συνολικά 13 κεφάλαια. Εδώ παραπέμπουμε κυρίως στην ενότητα 2. «Τα comics στην Ελλάδα και τον κόσμο».]
  • Τσελέντη, Μ. 2007. Manga. Φαντασία και πραγματικότητα: Θραύσματα κόσμων κοντινών. Αθήνα: Αιγόκερως.

Κόμικς

  • Miller, F. 2008. Batman. Ο σκοτεινός ιππότης επιστρέφει. Μτφρ. Χρήστος Τσέλιος. Εικον. Klaus Janson & Lynn Varley. Αθήνα: Anubis.
  • Moore, A. & D. Gibbons. 2018. Watchmen (#1-12). Μτφρ. Βασίλης Αθανασιάδης. Αθήνα: Anubis.
  • Spiegelman, A. 2003. The Complete Maus. Λονδίνο: Penguin Books Ltd.
  • Βαξεβάνη, Β. & Ε. Κουμάκη. 2019. Αλλόκοσμα. Ελληνικά παραμύθια, αλλιώς Αθήνα: Comicdom Press.
  • Γούσης, Γ., Δ. Παπαμάρκος & Γ. Ράγκος. 2016, Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου. Αθήνα: Polaris.
  • Κατιρτζιγιανόγλου, Η. & Γ. Τσιαμάντας. 2017. Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα. Εικονογραφημένο αθηναϊκό μυθιστόρημα. Αθήνα: Comicdom Press.
  • Μαυρίδης, Κ. 2014. Ο θάνατος του William George Allum. Βασισμένο στα ποιήματα του Ν. Καββαδία. Αθήνα: ΚΨΜ.
  • Παπαθανάσης, Λ. 2015. Η πάπισσα Ιωάννα. Μεσσαιωνικόν εικονογραφημένον. Βασισμένο στο έργο του Εμμανουήλ Ροΐδη. Αθήνα: ΚΨΜ.
  • Πέτρου, Θ. & Δ. Βανέλης. 2011. Δημοσθένη Βουτυρά, Παραρλάμα και άλλα διηγήματα. Graphic novel. Αθήνα: Τόπος.
  • — —. 2012. Το Γιούσουρι και άλλες φανταστικές ιστορίες. Αθήνα: Τόπος. [Περιλαμβάνονται: Κ.Π. Καβάφης, «Eις το Φως της Hμέρας» ~ Ανδρέας Καρκαβίτσας, «Το Γιούσουρι» ~ Κ.Γ. Καρυωτάκης, «Ο ονειροπόλος» ~ Πλάτων Ροδοκανάκης, «Κλεοπάτρας θάνατος» ~ Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος, «Ο Σκέλεθρας» ~ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Υπό την βασιλικήν δρυν»].
  • Soloup. 2014. Αιβαλί. Αθήνα: Κέδρος.
  • — —. 2018. Ο συλλέκτης. Έξι διηγήματα για έναν κακό λύκο. Αθήνα: Ίκαρος.
  • Τσαρούχα Ντ. χ.χ. Η φόνισσα. Αλ. Παπαδιαμάντης. Διασκευή σε κόμικς. Διατίθεται εδώ .
  • Χαντζόπουλος, Δ. 2018. Εμμανουήλ Ροΐδης. Η πάπισσα Ιωάννα. Graphic novel. Αθήνα: The Athens Review of Books.
Κριτικά κείμενα