Βασίλης Μακρυδήμας
Όπως έχει υποστηρίξει ο άγγλος θεωρητικός της λογοτεχνίας Terry Eagleton, «αυτό που έχει συμβεί στην εποχή μας, μεταξύ άλλων, είναι ότι ο Θεός έχει περάσει από την πλευρά του πολιτισμού στην πλευρά της βαρβαρότητας» (Eagleton 2011, 204). Θα προσέθετα ότι ο Θεός έχει περάσει στην πλευρά της ανυποληψίας. Δεν είναι μόνο οι φονταμενταλιστικές εκρήξεις που υποθάλπονται σε ακραία πολιτισμικά ριζώματα της παγκόσμιας κοινωνίας και απειλούν την πορεία της θρησκείας στη νεωτερικότητα, αλλά, επιπρόσθετα, και το μεγάλο ζήτημα της εκκοσμίκευσης, της μεγάλης αυτής κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής συζήτησης που (συνοπτικά, και όχι με αυστηρή χρονολογική σειρά, μιλώντας) ξεκινάει από την «απομάγευση» του Max Weber, θεμελιώνεται στη σκέψη του Marchel Gauchet (2011), διυλίζεται μέσα από το στοχαστικό φίλτρο του Charles Taylor (2015 — τουλάχιστον όσον αφορά τις συνθήκες εγκαθίδρυσης της κοσμικότητας στον δυτικό νεωτερικό κόσμο) και επεκτείνεται στην ελίτ της παγκόσμιας διανόησης (Jürgen Habermas, Michel Foucault, Edward Said κ.ά.). Η λογοτεχνία ως ένα πνευματικό μόρφωμα που αφουγκράζεται τις ταλαντώσεις και τις μεταλλάξεις της κοινωνίας αποτυπώνει υλικά τις διεργασίες αυτές. Οι διεθνείς μελετητές, δεκαετίες τώρα, απαλλαγμένοι από φοβίες και προκαταλήψεις που συνήθως ακολουθούν όσους αποφασίζουν να εμπλακούν σε αναζητήσεις γύρω από τη θρησκεία, έχουν επισταμένως ενδιατρίψει στη διάθλαση του αποδυναμωμένου, στα νεότερα χρόνια, ή κραταιού παλαιότερα, θρησκευτικού συναισθήματος μέσα από το πρίσμα της λογοτεχνίας. Βέβαια, η παρουσία της θρησκείας στη λογοτεχνία δεν είναι καθαυτό μονάχα ένα ζήτημα φιλοσοφικό. Στο εύρος της ενότητας αυτής συζητούνται ευσύνοπτα οι ποικίλες όψεις του διαλόγου στον οποίο διαχρονικά βρίσκεται η λογοτεχνία με τη θρησκεία μέσα από διόδους ιστορικές, πολιτισμικές, γλωσσολογικές κ.ά., στο πλαίσιο μιας προσπάθειας προσδιορισμού των κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων για την εξέταση της σχέσης αυτής, με έμφαση στον 20ό αιώνα, χωρίς ωστόσο η πραγμάτευση αυτή να αποβαίνει εξαντλητική.
- Bloom, H. 1989. Ruin the Sacred Truths. Poetry and Belief from the Bible to the Present. Cambridge/Massachusetts/Λονδίνο: Harvard University Press.
- ——. 2005. Jesus and Yahweh. The Names Divine. Νέα Υόρκη: Riverhead Books.
- ——. & D. Rosenberg. 1990. The Book of J. Νέα Υόρκη: Grove Weidenfeld.
- Bremond, H. 1927. Prayer and Poetry. A Contribution to Poetical Theory. Μτφρ. με πρόλογο A. Thorold. Λονδίνο: Burns Oates & Washbourne LTD.
- Claudel, P. 1996. Θρησκεία και ποίηση. Στο Η ποίηση, το βιβλίο, ο χρόνος, μτφρ. Χρ. Τσικριτσή-Κατσιανάκη, 45-56. Αθήνα: Αστρολάβος/Ευθύνη.
- Derrida, J. & G. Vattimo, επιμ. 2003. Η θρησκεία. Μτφρ. Λ. Αναγνώστου, Μπ. Λυκούδης, Μ. Παναγιωτίδου & Γ. Φαράκλας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
- Eagleton, T. 2011. Λογική, πίστη και επανάσταση: Στοχασμοί γύρω από την Θεού διαμάχη. Μτφρ. Π. Γεωργίου. Αθήνα: Πατάκης.
- Eliot, T.S. 1997. Θρησκεία και λογοτεχνία. Στο Άμλετ. Θρησκεία και λογοτεχνία, μτφρ. Γερ. Λυκιαρδόπουλος, 15-31. Αθήνα: Έρασμος.
- Eudald Sola, Α. 2005. Η μορφή της Παναγίας στη νεοελληνική ποίηση. Στο Δύο κείμενα για την ελληνική ποίηση, 53-95. Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Frye, N. 1982. The Great Code. The Bible and Literature. Νέα Υόρκη & Λονδίνο: Harcourt Brace Jovanovich.
- ——. & J. Macpherson. 2004. Biblical and Classical Myths. The Mythological Framework of Western Culture. Τορόντο/Buffalo/Λονδίνο: University of Toronto Press.
- Gottcent, J. 1986. The Bible. A Literary Study. Βοστόνη: Twayne Publishers.
- Haas, D. 2000. Θρησκευτικές μεταστροφές στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη. Στο Η ποίηση του κράματος. Μοντερνισμός και διαπολιτισμικότητα στο έργο του Καβάφη, πρόλ.-επιμ. Μιχ. Πιερής, 47-65. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- ——. 72006. «Αι Αρχαί του Χριστιανισμού»: Ένα θεματικό κεφάλαιο του Καβάφη. Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, επιμ. Μιχ. Πιερής, 365-395. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2006 [α΄ δημ.: Χάρτης, τχ. 5/6 (Απρίλιος 1983)].
- Hirst, A. 2004. God and the poetic ego. The Appropriation of Biblical and Liturgical Language in the Poetry of Palamas, Sikelianos and Elytis. Βέρνη: Peter Lang.
- Hughes, Gr. 2003. Worship as Meaning. A Liturgical Theology for Late Modernity. Cambridge: Cambridge University Press.
- Hunt, P. 2008. Poetry in the Song of Songs. A Literary Analysis. Βέρνη: Peter Lang.
- Jasper, D. 21992. The Study of Literature and Religion. An Introduction. Λονδίνο: Palgrave Macmillan.
- ——. 2004. The Sacred Desert. Religion, Literature, Art and Culture. Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004.
- Lewis, P. 22011. Modernism and Religion. Στο The Cambridge Companion to Modernism, επιμ. M. Levenson, 178-196. Cambridge: Cambridge University Press.
- Norton, D. 2000. A History of the English Bible as Literature. Cambridge: Cambridge University Press.
- Priestman, M. 2000. Romantic Atheism. Poetry and Freethought, 1780-1830. Cambridge: Cambridge University Press.
- Reed, W. 1993. Dialogues of the Word. The Bible as Literature According to Bakhtin. Νέα Υόρκη & Οξφόρδη: Oxford University Press.
- Ricœur, P. & A. LaCocque. 2005. Ας σκεφτούμε τη Βίβλο. Μτφρ. Αλ. Παπαθανασοπούλου & Φ. Σιατίτσας. Αθήνα: Άρτος Ζωής.
- Roberts, J. 2010. Blake. Wordsworth. Religion. Λονδίνο: Continuum.
- Sidney, Ph. 1966. A Defence of Poetry. Επιμ. J.A. van Dorsten. Οξφόρδη: Oxford University Press.
- Το θρησκευτικό συναίσθημα στη νεοελληνική λογοτεχνία (αφιέρωμα). 1942. Νέα Εστία 373 [κείμενα των Ν. Λούβαρι, Δ.Σ. Μπαλάνου, Ν. Βέη, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, Γ. Μέγα, Γ. Βαλέτα].
- Θρησκεία και Λογοτεχνία (αφιέρωμα). 2004. Νέα Εστία 1765 [κείμενα των Π. Καλαϊτζίδη, Ν. Φωκά, Αντ. Ζέρβα, Γ. Δημητρακάκη, Ευ. Γκανά, Ε. Κριστάλ, Στ. Ζουμπουλάκη]. Διατίθεται εδώ .
- Δημαράς, Κ.Θ. 1990. Δοκίμιο για την ποίηση (1943). Δεύτερη Έκδοση (με ένα σχόλιο τού 1990). Αθήνα: Νεφέλη.
- Δημητρακάκης, Γ. 2017. Περιπέτειες της σκέψης του Κ. Θ. Δημαρά. Η κριτική του στις ιδέες του Γιώργου Θεοτοκά και η σχέση του με τον γαλλικό καθολικισμό. Νέα Εστία 181/1874: 624-653. Διατίθεται εδώ .
- Ελευθεράκης, Δ. 2007. Το θρησκευτικό στοιχείο στη μοντέρνα ελληνική ποίηση. Στο Τ. Κ. Παπατσώνης. Μια εξέταση της ποιητικής του στη διακειμενική προοπτική της ποίησης των F. Hölderlin, P. Claudel και T. S. Eliot, 31-40. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Φιλολογίας Α.Π.Θ. (διδακτορική διατριβή). Διατίθεται εδώ .
- Ζουμπουλάκης, Στ. 2016. Ο στεναγμός των πενήτων. Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- ——. 2017. Αρχή σοφίας και κατακόκκινα όνειρα. Πίστη και έρωτας στον Τ. Κ. Παπατσώνη. Αθήνα: Πόλις.
- Καλαϊτζίδης, Π. 2004. Θεολογικές προϋποθέσεις του διαλόγου με τη μοντέρνα λογοτεχνία. Νέα Εστία 1765: 324-362.
- Καργιώτης, Δ. 2016. Άσμα Ασμάτων: Η υπόγεια παρέμβαση του Γιωσέφ Ελιγιά στον νεοελληνικό λογοτεχνικό κανόνα. Στο Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος-20ός αι.: Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, επιμ. Ά. Μαχαιρά & Λ. Παπαστεφανάκη, 114-126. Ιωάννινα: Ισνάφι. Διατίθεται εδώ .
- Καστρινάκη, Αγγ. 2010. Θεοί και δαίμονες στην ορθολογική δεκαετία του ’30. Στο Μυστικισμός και τέχνη. Από το θεοσοφισμό του 1900 στη «Νέα Εποχή». Εξάρσεις και επιβιώσεις. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, 7 & 8 Δεκεμβρίου 2007, 39-50. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας — Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη.
- ——. 2010. Ο Καζαντζάκης γνωστικός. Στο Ο Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα. Πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Νίκος Καζαντζάκης 2007: Πενήντα χρόνια μετά» (Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ηράκλειο και Ρέθυμνο, 18-1 Μαΐου 2007), επιμ. Σ.Ν. Φιλιππίδης, 33-76. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Διατίθεται εδώ .
- Κεραμίδας, Α., επιμ. 1942. Νεοελληνική Θρησκευτική Ανθολογία. Αθήνα: Αστήρ.
- Κεφαλέα, Κ. 2002. Μηνύματα της Αποκάλυψης στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Ανάτυπο εκ της Επιστημονικής Επετηρίδος της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τιμητικόν αφιέρωμα εις Αρχιεπίσκοπο Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ. Αναστάσιον, τόμ. 37, 611-632. Αθήναι: χ.ε.ο.
- ——. 2015. Κραταιά ως θάνατος αγάπη. Το Άσμα Ασμάτων στη Νεοελληνική Λογοτεχνία. Αθήνα: Gutenberg.
- Κεχαγιόγλου, Γ. 2020. Η εκκλησιαστική ρητορική του 17ου αιώνα: γλωσσικά και υφολογικά δεδομένα και ζητούμενα. Απόστολος Τίτος 44: 157-174. Διατίθεται εδώ .
- Κόλλιας, Σ.Γ. επιμ. 1973. Θρησκευτική ανθολογία ποιήσεως 1453-1972. Πρόλ. Αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιακώβου, 5 τόμοι. Αθήνα-Νέα Υόρκη: χ.ε.ο.
- Μακρυδήμας, Β. 2018. Θρησκεία και Ποίηση: Η περίπτωση του Τ.Κ. Παπατσώνη. Ιωάννινα: Τμήμα Φιλολογίας, Παν/μιο Ιωαννίνων (διδακτορική διατριβή). Διατίθεται εδώ .
- ——. 2020. Τ.Κ. Παπατσώνης – Γιώργος Θεοτοκάς: Ένας ανεκπλήρωτος διάλογος με φόντο τον χριστιανισμό. Άνθρωπος 1: 152-179. Διατίθεται εδώ .
- Μώρος, Μ.-Κ. 2016. Βιβλικά υπερ-κείμενα (hypertextes) εκτός Εποχής: Μια ανίχνευση [για την ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου]. ανθρώπινο 2: 85-93. Διατίθεται εδώ .
- ——. 2018. Επεισόδια μυστικής αγιότητας στην ποίηση του Ματθαίου Μουντέ. Παρέμβαση 188-189: 66-81. Διατίθεται εδώ .
- Παναγιωτόπουλος, Ι.Μ. 21979. Η νεοελληνική λογοτεχνία και το θρησκευτικό συναίσθημα. Στο Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τόμ. Α΄, 167-192. Αθήνα: Εκδόσεις των Φίλων [α΄ δημ.: Νέα Εστία, τχ. 373 (Χριστούγεννα 1942)].
- Παράσχος, Κλ. 1934. Η θρησκευτική πίστη στη νέα ελληνική ποίηση. Νέα Εστία 192: 74-77.
- Σαββίδης, Γ.Π. 1980. Ο χριστιανικός μύθος στον Σικελιανό. Στο Κότινος στον Άγγελο Σικελιανό, 35-43. Αθήνα: Τετράδια «Ευθύνης» (αρ. 11).
- Φαρίνου-Μαλαματάρη, Γ. 2008. Θεοτοκάς και Χριστιανισμός. Στο Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μα ταξιδεύοντας; Αναζητήσεις και αγωνίες των Ελλήνων λογοτεχνών του Μεσοπολέμου (1918-1939). Τιμητικός τόμος για τον Peter Mackridge, επιμ. Έ. Κουτριανού & Έ. Φιλοκύπρου, 234-246. Αθήνα: Νεφέλη.
- Χλωπτσιούδης, Δ. 2015. Το θρησκευτικό στοιχείο ως μέσο ποιητικής έκφρασης. Vakhikon.gr 32. Διατίθεται εδώ .
