Το βιβλίο που διάβαζε ένας ουμανιστής, είτε ήταν χειρόγραφο είτε έντυπο, αποτελούσε κάτι οικείο και ταυτόχρονα ξένο. Συνήθως η παραγωγή του ήταν μαζική, αλλά στη συνέχεια περνούσε από μια διαδικασία μεταμόρφωσης και έπαιρνε δική του ξεχωριστή μορφή, καθώς το ιδεώδες του ιδιοκτήτη εναρμονιζόταν με του εκδότη-επιχειρηματία που το δημιουργούσε. Στα βιβλιοπωλεία συνήθως πουλιόταν σε μέτρια τιμή, δίπλα σε άλλα αντίτυπα του ίδιου έργου, ίδια τόσο στο περιεχόμενο όσο και στην εμφάνιση. Όμως στα χέρια του αγοραστή, ακόμα κι ένα τυπωμένο βιβλίο συχνά γινόταν εξίσου πολυτελές, ιδιότυπο και πολύτιμο με ένα χειρόγραφο. Ο ουμανιστής προσέγγιζε το βιβλίο του, καταρχήν, όπως ο καλιφορνέζος έφηβος της δεκαετίας του 1950 ένα αυτοκίνητο φτιαγμένο στο Detroit. Αγόραζε ένα προϊόν με συγκεκριμένη, εντυπωσιακή εμφάνιση, κάτι σχεδιασμένο από τους ειδικούς, το οποίο απευθυνόταν στο γούστο και τις επιθυμίες του κοινού. Όμως, ο ουμανιστής επανασχεδίαζε το προϊόν στη χρήση του και άλλαζε την ίδια την εμφάνιση που τον γοήτευε, με την προσθήκη διαφορετικής διακόσμησης, εξατομικεύοντας κατά αυτό τον τρόπο το προϊόν της μαζικής παραγωγής. Έτσι έγινε κανόνας μία ενεργητική, ακόμα και καλλιτεχνική μορφή συνεργασίας ανάμεσα στον καταναλωτή και τον παραγωγό. Αυτή η σχέση ανάμεσα στον κτήτορα και το βιβλίο θα διαρκούσε, στις ανώτερες τάξεις της ευρωπαϊκής κοινωνίας, για αιώνες. Μάλιστα διήρκεσε περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα όπου δεχόμαστε παθητικά τα βιβλία στη μορφή που τους δίνεται από τη βιομηχανία. Επρόκειτο για μία σχέση που δημιουργήθηκε από εξαιρετικά χαρισματικούς επιχειρηματίες, των οποίων τα ονόματα συχνά ξεχνάμε, καθώς και από συλλέκτες, των οποίων τα βιβλία με επένδυση από τελατίνι και περγαμηνή βλέπουμε ακόμη στα ράφια των βιβλιοθηκών και των μουσείων μας.

Anthony Grafton, «Ο ουμανιστής ως αναγνώστης». Ιστορία της Ανάγνωσης στο Δυτικό Κόσμο, επιμ. Guglielmo Cavallo & Roger Chartier, μτφρ. Αφροδίτη Θεοδωρακάκου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ. 239-240.