[...] αλήθειαν προς εμέ αναμφίλεκτον ότι θεμέλιον της νέας Ελληνικής ποιήσεως πρέπει να είναι η πιστή εξιστόρησις των παθημάτων και των μαρτυρίων του έθνους, η διηνεκής του Ελληνισμού προς τον ξενισμόν πάλη.
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, «Προλεγόμενα [στη Κυρά Φροσύνη]». Ποιήματα και Πεζά, τόμ. Β΄, επιλ.-φιλολ. επιμ. Γ. Π. Σαββίδης & Ελένη Τσαντσάνογλου, Ίκαρος, Αθήνα 2006, σ. 299 (πρώτη δημοσίευση: 1859 ).
[...] αν ως ιστορικός (και πολιτικός) [ο Βαλαωρίτης] έμαθε πως είναι αδύνατο να γνωρίσεις και συνεπώς να πεις «όλη την αλήθεια», ως ποιητής είδε πως είναι έτσι ή αλλιώς αδύνατο να χωρέσεις την ιστορική αλήθεια ολόκληρη μέσα σε ένα ποίημα, χωρίς να καταστρέψεις την δική του, ποιητική αλήθεια – γι’ αυτό και προσπαθεί να συμπεριλάβει και να περισώσει ό,τι του περισσεύει από την ιστορικήν αλήθεια μέσα σε Σημειώσεις και προλεγόμενα.
Γ.Π. Σαββίδης, «Ο Φωτεινός, για μας, σήμερα». Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Φωτεινός, επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Ερμής, Αθήνα 1970, σ. 50.
Σπάνια θα βρούμε σε προλόγους λογοτεχνικών έργων τόσο πυκνές και σχολαστικές σημειώσεις γύρω από την ιστοριογραφική τεκμηρίωση του θέματος και τον έλεγχο των βιβλιογραφικών πηγών. [...] Θα ήταν άστοχο, ωστόσο, να αποδεχθούμε άκριτα ετούτη την ιστοριογραφική προσήλωση της ποίησης του Βαλαωρίτη, χωρίς να θέσουμε το καίριο ερώτημα της ιδεολογικής και αισθητικής λειτουργίας της, χωρίς να θέσουμε το ερώτημα του στόχου της ποιητικής του.
Γιάννης Παπαθεοδώρου, Ρομαντικά πεπρωμένα. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ως «εθνικός ποιητής», Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σ. 195.
Πολλοί ποιηταί είναι μόνον ποιηταί. Ο Πορφύρας π.χ. είναι μόνον ποιητής. Ο Παλαμάς όχι. Έγραψε διηγήματα. Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός. Ποτέ μου δεν θα μπορούσα να γράψω μυθιστόρημα ή θέατρον· αλλ’ αισθάνομαι μέσα μου 125 φωνές να με λέγουν ότι θα μπορούσα να γράψω ιστορίαν. Μα τώρα είναι πια αργά.
Γ. Λεχωνίτης, Καβαφικά αυτοσχόλια. Με εισαγωγικό σημείωμα Τίμου Μαλάνου, Αθήνα 21977, σ. 19-20.
H ιστορική συνείδηση του Kαβάφη επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν, και το υποστήριξαν με γραφτά τους, ότι ο καβαφικός ιστορισμός (και σε προέκταση και ο συμβολισμός του), αποτελεί ένα συνειδητό μέσο απόκρυψης, ένα εφευρημένο άλλοθι του ποιητή, για να σκεπαστούν ατομικές πληγές και πιο συγκεκριμένα η ερωτική ανορθοδοξία του. Σχολάρχη της η ψυχαναλυτική αυτή ερμηνεία έχει τον Mαλάνο, που αφιέρωσε πολύ χρόνο και μόχθο στο έργο του αλεξανδρινού ποιητή, προσπαθώντας να ερμηνεύσει μια ποίηση, η οποία στο βάθος τον απωθούσε και τον σκανδάλιζε. Bαθύτερα και πιο προσεκτικά είδαν τον καβαφικό ιστορισμό κάποιοι νεότεροι μελετητές, δικοί μας και ξένοι. Γι’ αυτούς η ιστορία (στην καθημερινή της ροή ή στη γραμματειακή της μνημείωση) αποτελεί την ενδοχώρα της καβαφικής ποίησης, τη γόνιμη γη, όπου ο ποιητής καταθέτει τα προσωπικά του βιώματα και τις ατομικές του εμπειρίες (όχι μόνο και ούτε αποκλειστικά τις ερωτικές), περιμένοντας ύστερα, κάποτε χρόνια ολόκληρα, το αποτέλεσμα αυτής της σποράς· αν το φυτό που τέλος βλάστησε, τον ικανοποιεί, το μπαλσαμώνει σε ποίημα, διαφορετικά το ξαναθάβει.
Δ.Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και μέθη, ο ποιητής και η ιστορία» . Κ.Π. Καβάφης: Μελετήματα, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 15-38 [πρώτη δημοσίευση στην αντιστασιακή έκδοση Δεκαοχτώ κείμενα (1970), όπου ο πανεπιστημιακός φιλόλογος, απολυμένος και αργότερα φυλακισμένος από τη Χούντα, επιλέγει να συμμετάσχει με τη μελέτη του για το καβαφικό ποίημα «Ο Δαρείος»].
[...] εκείνο που αντικρούει τη θεωρία του Σεφέρη για την «ιστορική αίσθηση» του Καβάφη είναι η ιστοριογραφική θεμελίωση της καβαφικής ποίησης· η πολυδιάστατη και πολύτροπη σχέση με τις πηγές, που είναι διαρκώς παρούσα (ανεξάρτητα από το όποιο αλληγορικό νόημα του ποιήματος) και οπωσδήποτε οδηγεί μακριά από το παράδειγμα του Έλιοτ, προς την κατεύθυνση μιας ιστοριογραφικής ποιητικής.
Τάκης Καγιαλής, «“Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός”: Ο Καβάφης και ο μοντερνισμός», περ. Ποίηση, τχ. 12 (1998) 90. [Το δοκίμιο του Σεφέρη στο οποίο αναφέρεται το απόσπασμα, είναι διαθέσιμο εδώ . Μια ακόμα προσέγγιση του θέματος από τον ίδιο μελετητή διατίθεται σε μορφή βίντεο εδώ ].
Η ποίηση του Καβάφη λειτουργεί πολιτικά, επειδή με πληθώρα τρόπων αναδεικνύει τη θέση ότι η κατανόηση του παρελθόντος πραγματοποιείται υποχρεωτικά μέσα από το ιστορικό πλαίσιο του παρόντος, ανάλογα με την οπτική εκείνου που παρατηρεί.
Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, «Προσλαμβάνοντας τον πολιτικό Καβάφη: Τα ποιήματα για τον Ιουλιανό και το ζήτημα της ‘κυριαρχίας’». Για μια ιστορία της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Προτάσεις ανασυγκρότησης: Θέματα και ρεύματα, επιμ. Αγγ. Καστρινάκη, Αλ. Πολίτης & Δ. Τζιόβας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & Μουσείο Μπενάκη, Ηράκλειο 2012, σ. 133-134. [Μια ακόμα προσέγγιση του θέματος από τον ίδιο μελετητή, αλλά και από μια σειρά άλλων σημαντικών καβαφιστών, είναι διαθέσιμη σε μορφή βίντεο εδώ ].