Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της επαγωγικής λογικής του Sherlock Holmes είναι αυτό το απόσπασμα· και των συνεπειών της, που άλλοτε είναι σοβαρές και αξιόπιστες και άλλοτε είναι αστείες και εντελώς αποπροσανατολιστικές.
«Να ο φακός μου. Γνωρίζεις τις μεθόδους μου. Τι μπορείς να εικάσεις εσύ για το άτομο που φόρεσε αυτό το καπέλο;»
Πήρα το κακοπαθημένο αντικείμενο στα χέρια μου και το στριφογύρισα όχι χωρίς κάποια απέχθεια. Ήταν ένα πολύ συνηθισμένο μαύρο καπέλο με το συνηθισμένο στρογγυλό σχήμα αλλά πολύ φθαρμένο. Η φόδρα ήταν κάποτε κόκκινο μετάξι, τώρα όμως είχε ξεθωριάσει. Δεν υπήρχε όνομα κατασκευαστή· στη μια πλευρά ωστόσο υπήρχαν τα αρχικά Χ.Μ., όπως είχε παρατηρήσει ο Χολμς. Το γείσο ήταν τρυπημένο για λάστιχο, αλλά το λάστιχο έλειπε. Το καπέλο ήταν ζαρωμένο, εξαιρετικά σκονισμένο και λεκιασμένο σε πολλά σημεία, παρ’ όλο που είχε γίνει προσπάθεια να κρυφτούν τα ξεθωριάσματα με μουντζούρες μελανιού.
«Δε βλέπω τίποτα», είπα και ξανάδωσα το καπέλο στο φίλο μου.
«Αντίθετα, Ουάτσον, μπορείς να δεις τα πάντα. Ωστόσο αποτυγχάνεις να σκεφτείς λογικά με βάση τα όσα βλέπεις. Είσαι πολύ άτολμος στην εξαγωγή συμπερασμάτων».
«Τότε, πες μου σε παρακαλώ, τι συμπέρασμα βγάζεις εσύ απ’ αυτό το καπέλο;»
Ο Χολμς το πήρε και το περιεργάστηκε με το διεισδυτικό βλέμμα που τον χαρακτήριζε. «Θα μπορούσε ίσως να πει περισσότερα απ’ όσα λέει», παρατήρησε, «ωστόσο υπάρχουν ορισμένα, πολύ ευδιάκριτα συμπεράσματα και μερικά άλλα που πιθανολογούνται με αρκετή βεβαιότητα. Αμέσως γίνεται φανερό ότι πρόκειται για πνευματικό άτομο, επίσης ότι ήταν σε καλή οικονομική κατάσταση τα τρία τελευταία χρόνια, παρ’ όλο που τώρα γνωρίζει δύσκολες μέρες. Είναι προνοητικός, αν και τώρα λιγότερο από άλλοτε, με κάποιες τάσεις ηθικής οπισθοδρόμησης οι οποίες, σε συνδυασμό με την κακοτυχία του, μάλλον υποδηλώνουν κακές επιρροές, ίσως ποτό. Θα προσθέσουμε και το προφανές γεγονός ότι έπαψε να τον αγαπά η γυναίκα του».
«Έλα τώρα, Χολμς».
«Ωστόσο διατηρεί κάποιον αυτοσεβασμό», συνέχισε ο Χολμς αγνοώντας τη διαμαρτυρία μου. «Είναι άτομο που ζει καθιστική ζωή, βγαίνει λίγο, δεν ασκείται καθόλου, είναι μεσήλικας, έχει ψαρά μαλλιά, τα οποία έκοψε τις τελευταίες μέρες και τα οποία αλείφει με μπριγιαντίνη. Αυτά είναι τα πιο φανερά που προκύπτουν απ’ το καπέλο. Α, και κάτι άλλο, είναι τελείως απίθανο να έχει γκάζι στο σπίτι του».
«Σίγουρα αστειεύεσαι, Χολμς».
«Καθόλου. Είναι δυνατόν να μην κατάλαβες πώς κατέληξα σ’ αυτά τα ευρήματα, μετά απ’ όσα σου είπα;»
«Δεν αμφιβάλλω ότι είμαι πολύ ανόητος· ομολογώ όμως ότι δε σε παρακολουθώ. Για παράδειγμα, πώς συμπεραίνεις ότι πρόκειται για πνευματικό άνθρωπο;»
Για απάντηση ο Χολμς φόρεσε το καπέλο. Κατέβηκε μέχρι το μέτωπο και σταμάτησε στη ράχη της μύτης του. «Είναι θέμα χωρητικότητας», είπε. «Ένα τόσο μεγάλο κεφάλι, κάτι πρέπει να περιέχει».
«Και για την κακοτυχία του;»
«Αυτό το καπέλο είναι τριών ετών. Τότε έγινε της μόδας το πλατύ γείσο. Είναι καπέλο της καλύτερης ποιότητας. Κοίτα τη μεταξωτή κορδέλα και τη θαυμάσια φόδρα. Αν ο άνθρωπος μπορούσε ν’ αγοράσει τόσο ακριβό καπέλο πριν τρία χρόνια, κι από τότε δεν αγόρασε άλλο, σίγουρα ξέπεσε οικονομικά».
«Ναι, αυτό φαίνεται. Αλλά η προνοητικότητα και η ηθική οπισθοδρόμηση;»
Ο Σέρλοκ Χολμς γέλασε. «Να η προνοητικότητα», είπε βάζοντας το δάχτυλο στην τρυπούλα και στη θηλιά του λάστιχου. «Δεν πουλιούνται ποτέ μαζί με το καπέλο. Αν το παρήγγειλε, σημαίνει πως είναι προνοητικός και πρόβλεψε την περίπτωση του ανέμου. Αφού όμως βλέπουμε ότι έσπασε το λάστιχο και δεν μπήκε στον κόπο να το αντικαταστήσει, είναι φανερό ότι τώρα έχει λιγότερη προνοητικότητα, που σημαίνει εξασθένιση χαρακτήρα. Από την άλλη, φρόντισε να κρύψει μερικούς λεκέδες βάφοντάς τους με μελάνι, που είναι σημάδι ότι δεν έχασε τελείως τον αυτοσεβασμό του».
«Η λογική σου είναι ακαταμάχητη».
«Ως προς τα υπόλοιπα, ότι είναι μεσήλικας, με ψαρά μαλλιά πρόσφατα κουρεμένα κι ότι χρησιμοποιεί μπριγιαντίνη, προκύπτουν όλα από προσεκτική εξέταση στο κάτω μέρος της φόδρας. Ο φακός αποκαλύπτει μεγάλο αριθμό από υπολείμματα τρίχας, προϊόν του ψαλιδιού του κουρέα. Κολλούν μεταξύ τους, που σημαίνει μπριγιαντίνη. Αυτή η σκόνη, όπως θα δεις, δεν είναι η αμμώδης, γκρίζα σκόνη του δρόμου αλλά η αφράτη καφετιά του σπιτιού, που σημαίνει ότι το καπέλο μένει ως επί το πλείστον κρεμασμένο μέσα· ενώ τα ίχνη του ιδρώτα στο εσωτερικό είναι θετική απόδειξη ότι ο κάτοχος ιδρώνει πολύ, σημάδι ότι δεν ασκείται σωματικά».
«Και η γυναίκα του — είπες ότι έπαψε να τον αγαπά».
«Το καπέλο έχει μήνες να βουρτσιστεί. Αν σε δω να κουβαλάς στο καπέλο σου σκόνη μιας εβδομάδας, αγαπητέ μου Ουάτσον, θα φοβηθώ ότι ατύχησες κι εσύ ως προς την αγάπη της συμβίας σου».
[…]
«Αλλά πώς στην ευχή συμπεραίνεις ότι δεν έχει γκάζι στο σπίτι του;»
«Ένας λιπαρός λεκές, ίσως και δύο, μπορεί να είναι τυχαίοι· όταν όμως βλέπω πέντε, σκέφτομαι ότι το άτομο πρέπει να έρχεται συχνά σε επαφή με στεατίνη —ανεβαίνει νύχτα τη σκάλα κρατώντας το καπέλο στο ένα χέρι και στο άλλο ένα κερί που στάζει. Η λάμπα γκαζιού δεν κάνει λιπαρούς λεκέδες. Ικανοποιήθηκες τώρα;»
Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, Οι περιπέτειες του Σέρλοκ Χολμς, μτφρ. Πόλυ Μοσχοπούλου, Εκδόσεις Αναστασιάδη, Αθήνα 1998, σ. 117-119.