[…]

Ο κύριος Κρισπίνο μετακινούνταν προς τον υπολοχαγό Λουκέτι, που έκλεινε οργισμένος ένα τόμο λέγοντας: «Ωραία πράγματα! εδώ έχουν το θάρρος να εκφράζουν αμφιβολίες για την καθαρότητα των ιδεωδών των Σταυροφοριών! Μάλιστα κύριοι, των Σταυροφοριών!». Και ο κύριος Κρισπίνο χαμογελώντας: «Α, κοιτάξτε, αν πρέπει να συντάξετε πρακτικά γι’ αυτό το θέμα, μπορώ να σας υποδείξω κάποια άλλα βιβλία, όπου μπορείτε να βρείτε περισσότερες λεπτομέρειες…» και του κατέβαζε μισό ράφι. Ο υπολοχαγός Λουκέτι πλησίαζε προσεκτικά με σκυμμένο κεφάλι και για μια βδομάδα τον άκουγαν να ξεφυλλίζει γρήγορα σελίδες και να μουρμουρίζει: «Αυτές οι Σταυροφορίες όμως, ωραία δουλειά!».

Στο βραδινό ανακοινωθέν της επιτροπής ο αριθμός των βιβλίων που είχαν εξεταστεί γινόταν όλο και πιο μεγάλος, αλλά δεν αναφερόταν πλέον κανένα δεδομένο για τις θετικές ή αρνητικές ετυμηγορίες. Οι σφραγίδες του στρατηγού Φεντίνα έμεναν αναξιοποίητες. Αν ο στρατηγός, προσπαθώντας να ελέγξει την εργασία των υπολοχαγών, ρωτούσε κάποιον απ’ αυτούς: «Μα πώς άφησες να περάσει αυτό το μυθιστόρημα; Οι στρατιώτες δίνουν πιο καλή εντύπωση από τους αξιωματικούς! Είναι ένας συγγραφέας που δεν σέβεται την ιεραρχία!», ο υπολοχαγός απαντούσε αναφέροντας άλλους συγγραφείς και πελαγοδρομώντας σε ιστορικούς, φιλοσοφικούς και οικονομικούς συλλογισμούς. Άρχιζαν έτσι γενικές συζητήσεις που συνεχίζονταν για πολλές ώρες. Ο κύριος Κρισπίνο, αθόρυβος με τις παντόφλες του, σχεδόν αόρατος μέσα στη γκρίζα μπλούζα του, παρενέβαινε πάντοτε τη σωστή στιγμή, με ένα βιβλίο που κατά τη γνώμη του περιείχε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για το υπό συζήτηση θέμα και που είχε πάντοτε ως αποτέλεσμα να βάζει σε κρίση τις πεποιθήσεις του στρατηγού Φεντίνα.

Εν τω μεταξύ, οι στρατιώτες δεν είχαν τι να κάνουν και έπλητταν. Ένας από αυτούς, ο Μπαραμπάσο, ο πιο μορφωμένος, ζήτησε από τους αξιωματικούς ένα βιβλίο για να διαβάσει. Στην αρχή ήθελαν να του δώσουν ένα από εκείνα τα λίγα που είχαν ήδη χαρακτηριστεί αναγνώσιμα από το στράτευμα. Αλλά όταν σκέφτηκαν τις χιλιάδες των τόμων που απέμεναν ακόμα προς εξέταση, ήρθε στο στρατηγό η ιδέα ότι οι ώρες ανάγνωσης του στρατιώτη Μπαραμπάσο θα ήσαν χαμένες για την υπηρεσία. Και του έδωσε ένα βιβλίο που ήταν ακόμα προς εξέταση, ένα μυθιστόρημα που φαινόταν εύκολο, το οποίο υπέδειξε ο κύριος Κρισπίνο. Αφού θα διάβαζε το βιβλίο, ο Μπαραμπάσο θα έπρεπε να κάνει αναφορά γι’ αυτό στο στρατηγό. Και άλλοι στρατιώτες ζήτησαν και πέτυχαν το ίδιο. Ο στρατιώτης Τομασόνε διάβαζε μεγαλόφωνα σε ένα αναλφάβητο συνάδελφό του και αυτός του έλεγε τη γνώμη του. Στις γενικές συζητήσεις άρχισαν να συμμετέχουν και οι στρατιώτες.

Για τη συνέχεια των εργασιών της επιτροπής δεν είναι γνωστές πολλές λεπτομέρειες. Το τι έγινε στη βιβλιοθήκη στις μακρές χειμερινές εβδομάδες δεν αναφέρθηκε. Γεγονός παραμένει ότι στο Επιτελείο της Πανδουρίας οι ραδιοτηλεφωνικές αναφορές του στρατηγού Φεντίνα έφταναν όλο και πιο αραιά, μέχρις ότου διακόπηκαν εντελώς. Η ανώτατη διοίκηση άρχισε να ανησυχεί. Έδωσε την εντολή να ολοκληρωθεί η έρευνα το συντομότερο δυνατό και να παρουσιαστεί μια πλήρης αναφορά.

Η διαταγή έφτασε στη βιβλιοθήκη ενώ στη ψυχή του Φεντίνα και των ανθρώπων του συγκρούονταν δύο αντιτιθέμενα συναισθήματα: από τη μια μεριά ανακάλυπταν κάθε στιγμή νέες επιθυμίες γνώσης προς ικανοποίηση, απολάμβαναν αυτές τις αναγνώσεις και αυτές τις μελέτες με τρόπο που δεν θα μπορούσαν πρωτύτερα να φανταστούν· από την άλλη μεριά δεν έβλεπαν την ώρα να επιστρέψουν ανάμεσα στους ανθρώπους, να ξαναπιάσουν επαφή με τη ζωή, που τους φαινόταν τώρα τόσο περίπλοκη, σχεδόν ανανεωμένη στα μάτια τους· και από μιαν άλλη μεριά ακόμα, το πλησίασμα της μέρας κατά την οποία έπρεπε να εγκαταλείψουν τη βιβλιοθήκη τους γέμιζε ανησυχία, γιατί έπρεπε να δώσουν λογαριασμό για την αποστολή τους, και με όλες αυτές τις ιδέες που φύτρωναν στο κεφάλι τους δεν ήξεραν πλέον πώς να γλιτώσουν από τον μπελά. Το βράδυ έβλεπαν από τα τζάμια τα μπουμπούκια στα κλαδιά φωτισμένα από τη δύση του ηλίου και τα φώτα της πόλης να ανάβουν, ενώ κάποιος ανάμεσά τους διάβαζε μεγαλόφωνα τους στίχους ενός ποιητή.

Ο Φεντίνα δεν ήταν μαζί τους. Είχε δώσει διαταγή να τον αφήσουν μόνο του, στο τραπέζι του, γιατί έπρεπε να συντάξει την τεχνική αναφορά. Αλλά κάθε τόσο ακουγόταν το κουδουνάκι να ηχεί και η φωνή του να καλεί: «Κρισπίνο! Κρισπίνο!». Δεν μπορούσε να προχωρήσει χωρίς τη βοήθεια του γερο-βιβλιοθηκάριου και κατέληγαν να κάθονται στο ίδιο τραπέζι και να συντάσσουν μαζί την αναφορά.

Ένα ωραίο πρωινό, επιτέλους, η επιτροπή βγήκε από τη βιβλιοθήκη και πήγε για αναφορά στην ανώτατη διοίκηση. Και ο Φεντίνα παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνας μπροστά στο συγκεντρωμένο Επιτελείο. Ο λόγος του ήταν ένα είδος σύνοψης της ιστορίας της ανθρωπότητας από τις απαρχές της ως τις μέρες μας, στην οποία όλες οι αναμφισβήτητες, για τους γνωστικούς ανθρώπους της Πανδουρίας, ιδέες υποβάλλονταν σε κριτική, οι ιθύνουσες τάξεις καταγγέλλονταν ως υπεύθυνες για τις κακοτυχίες της πατρίδας, ο λαός εγκωμιαζόταν ως ηρωικό θύμα πολέμων και εσφαλμένων πολιτικών. Ήταν μια περιγραφή λίγο μπερδεμένη, με επιχειρήματα απλοϊκά και αντιφατικά, όπως συμβαίνει σε όποιον έχει πολύ πρόσφατα υιοθετήσει νέες ιδέες. Αλλά για το συνολικό νόημα δεν μπορούσαν να υπάρξουν αμφιβολίες.

Το συμβούλιο των στρατηγών της Πανδουρίας έμεινε άναυδο, γούρλωσε τα μάτια, ξαναβρήκε τη φωνή του, κραύγασε. Ο στρατηγός δεν μπόρεσε ούτε καν να ολοκληρώσει. Μίλησε για ταπείνωση, για δίκη. Έπειτα, για φόβο σοβαρότερων σκανδάλων, ο στρατηγός και οι τέσσερις υπολοχαγοί συνταξιοδοτήθηκαν για λόγους υγείας, εξαιτίας «μιας σοβαρής νευρικής εξάντλησης, που προκλήθηκε κατά την άσκηση των υπηρεσιακών τους καθηκόντων». Ντυμένους με πολιτικά ρούχα, τους είδαν συχνά να μπαίνουν, τυλιγμένοι στα παλτά τους και κουκουλωμένοι για να μην παγώσουν, στην παλιά βιβλιοθήκη, όπου τους περίμενε ο κύριος Κρισπίνο με τα βιβλία του.

Ίταλο Καλβίνο, Ο στρατηγός στον πόλεμο του βιβλίου, μτφρ. Θανάσης Γιαλκέτσης, Φιλόβιβλον ΕΚΕΒΙ, Αθήνα, χ.χ., σ. 5-7.