Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια στο πλαίσιο της φεμινιστικής κριτικής αναπτύχθηκαν πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις, θα ήθελα στο άρθρο αυτό να επανέλθω στην προσέγγιση της σχολής «Εικόνες γυναικών», η οποία κυριάρχησε στις φεμινιστικές γραμματολογικές σπουδές στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και διαδραματίζει ακόμα και σήμερα κεντρικό ρόλο στην παιδαγωγική των Γυναικείων Σπουδών στον χώρο της λογοτεχνίας. Η λογική της σχολής αυτής επιτρέπει στον κριτικό να προσδιορίζει πώς παρουσιάζονται οι γυναικείοι χαρακτήρες στη λογοτεχνία. Συνήθως, ο κριτικός ανακαλύπτει ότι οι εικόνες είναι Άλλοι και ότι, γι’ αυτόν τον λόγο, η λογοτεχνία είναι ξένη προς τις γυναίκες. Υιοθετώντας τους διαλεκτικούς όρους της μαρξιστικής κριτικής όπως αναπτύχθηκε από τη Σχολή της Φρανκφούρτης, θα ονομάζαμε την εργασία αυτή «αρνητική κριτική». Και είναι «αρνητική» γιατί ο κριτικός λέει ουσιαστικά «όχι» στις πραγμοποιημένες αντιλήψεις, δομές και πρότυπα που στο παρελθόν αρνήθηκαν να αποδώσουν πλήρως στις γυναίκες την ιδιότητα του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εξετάσουμε «αρνητικά» μεγάλο μέρος της δυτικής λογοτεχνίας. Θα ήθελα να θέσω εδώ τα θεωρητικά ηθικά θεμέλια μιας τέτοιας της κριτικής.

Η φεμινιστική κριτική έχει τις ρίζες της στη θεμελιώδη a priori εποπτεία ότι οι γυναίκες είναι φορείς συνείδησης, ότι είναι εαυτοί και όχι άλλοι. Οι γυναίκες στη λογοτεχνία που έχει γραφτεί από άνδρες αντιμετωπίζονται κατά κύριο λόγο ως Άλλοι, ως αντικείμενα, που έχουν ενδιαφέρον μόνο στον βαθμό που υπηρετούν τον άνδρα πρωταγωνιστή ή τον αποσπούν από τους στόχους του. Αυτού του είδους η λογοτεχνία είναι ξένη προς τη γυναικεία οπτική γωνία, γιατί αρνείται στη γυναίκα την ουσιώδη εαυτότητά της. [...]

Πράγματι, μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας μας στηρίζεται σε μια σειρά σταθερών εικόνων γυναικών, δηλαδή στερεοτύπων. Οι πραγμοποιημένες αυτές μορφές, που είναι απρόσμενα λίγες, επαναλαμβάνονται διαρκώς σε όλη τη δυτική λογοτεχνία. Ωστόσο, οι αντικειμενοποιημένες εικόνες έχουν ένα κοινό στοιχείο —ορίζουν τη γυναίκα ανάλογα με το πώς σχετίζεται, υπηρετεί ή αντιστρατεύεται τα συμφέροντα των ανδρών.

Στη δυτική παράδοση, τα στερεότυπα αυτά εμπίπτουν συνήθως σε δύο κατηγορίες, αποτυπώνοντας τον εγγενή μανιχαϊστικό δυισμό της δυτικής κοσμοαντίληψης. Τα γυναικεία στερεότυπα συμβολίζουν άλλοτε το πνευματικό και άλλοτε το υλικό, άλλοτε το καλό και άλλοτε το κακό. Η Μαρία, η μητέρα του Ιησού, έγινε με τον καιρό το υπόδειγμα της υπέρτατης πνευματικής καλοσύνης, ενώ η Εύα, η σύντροφος του Αδάμ, αναδείχθηκε ως η πιο δυσοίωνη εκδοχή της κακής σωματικότητας. Το ακόλουθο σχήμα δείχνει πώς συλλαμβάνεται αυτός ο δυισμός:

Στην κατηγορία των στερεοτύπων της καλής γυναίκας, δηλαδή όσων εξυπηρετούν τα συμφέροντα του ήρωα, εμπίπτει η υπομονετική σύζυγος, η μητέρα/μάρτυρας και η κυρία. Στην κατηγορία των στερεοτύπων της κακής γυναίκας εμπίπτουν οι αποκλίνουσες περιπτώσεις γυναικών που απορρίπτουν ή δεν υπηρετούν καλά τον άνδρα και τα συμφέροντά του: η γεροντοκόρη/εργαζόμενη, η μάγισσα/λεσβία, η στρίγγλα ή εξουσιαστική μητέρα/σύζυγος. Ορισμένα έργα που θεωρούνται αρχετυπικά αριστουργήματα της δυτικής παράδοσης στηρίζονται στα απλουστευτικά αυτά στερεότυπα για τη γυναίκα. [...]

Τα έργα αυτά, που είναι κεντρικά για τη δυτική παράδοση —η Οδύσσεια, η Θεία Κωμωδία και ο Φάουστ—, δεν παρουσιάζουν το «εσωτερικό» της γυναικείας εμπειρίας. Μαθαίνουμε λίγα, ή και τίποτα, για τον προσωπικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τα γεγονότα οι γυναίκες. Οι γυναίκες είναι απλά οχήματα για την εξέλιξη και τη σωτηρία του άνδρα πρωταγωνιστή. Οι γυναίκες είναι Άλλοι με την έννοια που δίνει στον όρο η Σιμόν ντε Μπωβουάρ, και συνεπώς η λογοτεχνία αυτή πρέπει να παραμείνει ξένη προς την αναγνώστρια που διαβάζει ως γυναίκα.

[...]

Η φεμινιστική κριτική καθίσταται πολιτική, όταν υποστηρίζει ότι η λογοτεχνία, τα πανεπιστημιακά προγράμματα και τα πρότυπα της κριτικής πρέπει να αλλάξουν, έτσι ώστε η λογοτεχνία να πάψει να λειτουργεί ως προπαγάνδα που προάγει τη σεξιστική ιδεολογία. Η φεμινιστική κριτική αναγνωρίζει ότι η λογοτεχνία συμβάλλει σημαντικά στη διαμόρφωση μιας ηθικής ατμόσφαιρας που υποτιμά τις γυναίκες. […]

Τζόζεφιν Ντόνοβαν, «Έξω από το δίχτυ: Η φεμινιστική κριτική ως ηθική κριτική». Η λογοτεχνική θεωρία του εικοστού αιώνα. Ανθολόγιο κειμένων, επιμ. K.M. Newton, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός & Κώστας Σπαθαράκης, πρόλογος στην ελληνική έκδοση Αλέξης Καλοκαιρινός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ. 370-371, 373-374 & 376.