Ο πολυγραφότατος πολωνός συγγραφέας Ρίτσαρντ Καπισίνσκι, λίγο πριν πεθάνει, έδωσε τέσσερις διαλέξεις για την έννοια του «Άλλου». Σε αυτές επιχειρεί να δείξει τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν στη διάρκεια της Ιστορίας οι αναπαραστάσεις του διαφορετικού, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, ξεκινώντας από τον Ηρόδοτο, τον πρώτο διδάξαντα του «ανθρωπολογικού ρεπορτάζ», ο οποίος έγραψε ότι «για να γνωρίσουµε τους εαυτούς µας πρέπει να γνωρίσουµε τους Άλλους».
[…] Η εικόνα που είχαν οι Ευρωπαίοι για τον Άλλον όταν ξεκίνησαν να κατακτήσουν τον πλανήτη ήταν αυτή ενός γυμνού άγριου, ενός κανίββαλου και παγανιστή, του οποίου η ταπείνωση και η υποδούλωση ήταν το ιερό δικαίωμα και καθήκον του Ευρωπαίου ― του λευκού και χριστιανού. Η αιτία της πρωτοφανούς βαρβαρότητας και βιαιότητας που χαρακτήριζε τους λευκούς δεν ήταν μόνο η δίψα για την απόκτηση χρυσού και σκλάβων που κατέτρωγε και τύφλωνε την κυρίαρχη ελίτ της Ευρώπης, αλλά επίσης το απίστευτα χαμηλό επίπεδο κουλτούρας και ηθικής που χαρακτήριζε αυτούς που στέλνονταν ανά τον κόσμο ως εμπροσθοφυλακή για την επαφή με τους Άλλους. Εκείνη την εποχή τα πληρώματα των πλοίων αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από απατεώνες, εγκληματίες και ληστές, τον μανιώδη, γνωστό όχλο. […] Το γεγονός ότι η Ευρώπη για αιώνες έστελνε τους χειρότερους, τους αποκρουστικότερους εκπροσώπους της για να συναντήσει τους Άλλους, και μάλιστα να τους συναντήσει για πρώτη φορά, είναι βέβαιο ότι έριξε μια μαύρη σκιά στη σχέση μας με τους Άλλους, και εδραίωσε στερεότυπα, προκαταλήψεις και φοβίες στο μυαλό μας.
[…]
Απασχολημένοι καθώς είμασταν με τη διαμάχη ανάμεσα σε Ανατολικό και Δυτικό μπλοκ, μεταξύ δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού, δεν αντιληφθήκαμε όλοι, κι ούτε όλοι μαζί ταυτόχρονα, ότι ο χάρτης του κόσμου είχε αλλάξει. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα αυτός ο χάρτης είχε τη μορφή πυραμίδας. Στην κορυφή του υπήρχαν ιστορικά υποκείμενα: οι μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις, τα κράτη των λευκών. Αυτή η κατασκευή κατέρρευσε μπροστά στα μάτια μας και κατά τη διάρκεια της ζωής μας όταν περισσότερα από εκατό νέα ―τυπικά τουλάχιστον ανεξάρτητα― κράτη κατοικούμενα από τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας εμφανίστηκαν σχεδόν από τη μια μέρα στην άλλη στην ιστορική αρένα. […] Πόσο προετοιμασμένοι είμασταν εμείς, οι πολίτες της Ευρώπης, γι’ αυτήν την αλλαγή; Όχι και τόσο, φοβάμαι. Αντιμετωπίζουμε τον Άλλον πάνω απ’ όλα ως ξένο (όμως Άλλος δεν σημαίνει αναγκαστικά από ξένη χώρα), ως εκπρόσωπο ενός ξεχωριστού είδους, αλλά το πιο κρίσιμο σημείο είναι ότι τον αντιμετωπίζουμε ως απειλή.
Άραγε η σύγχρονη λογοτεχνία συμβάλλει στη διάλυση αυτών των προκαταλήψεων, στην καταπολέμηση της άγνοιάς μας ή απλώς και μόνον της αδιαφορίας μας; Για άλλη μια φορά δεν το νομίζω.
Ρίτσαρντ Καπισίνσκι, Ο Άλλος, μτφρ. από τα πολωνικά Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2011, σ. 24 & 66.