Ο Ροΐδης είχε αρχίσει ουσιαστικά την συγγραφική του σταδιοδρομία με ένα πολλαπλό τόλμημα: σε μια εποχή όπου το μόνο καλλιεργούμενο είδος μυθιστορήματος, το ιστορικό, φυτοζωούσε τρεφόμενο από την ψευδομυθολογία του νέου ελληνισμού, αποτόλμησε την μετατόπιση του μύθου σε μια κατά μεγάλο ποσοστό ξένη για το ελληνικό κοινό, και συνεπώς κάθε άλλο παρά ελκυστική, εποχή, και σε ένα απροσδόκητο ύφος, που ενώ ξεπερνούσε με αποφασιστικότητα τον αδέξιο λόγο του Θάνου Βλέκα, γελοιοποιούσε ταυτόχρονα τους ρομαντικούς τόνους της αθηναϊκής σχολής.

Άλκης Αγγέλου, «Η εκκλησία, η Πάπισσα, ο Ροΐδης». Εμμανουήλ Ροΐδης, Η πάπισσα Ιωάννα, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1993, σ. 45-46.

Η ηρωίδα µεταµφιέζεται σε µοναχό, η αφήγηση σε μεσαιωνική μελέτη από το συγγραφέα, η κριτική του παρόντος κρύβεται πίσω από την παρομοίωση και το ίδιο το κείμενο πίσω και μέσα σε άλλα κείμενα.

Δημήτρης Τζιόβας, Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης. Από την αφηγηματολογία στη διαλογικότητα, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1993, σ. 181.

Αν στις βασικές συμβάσεις του ιστορικού μυθιστορήματος ανήκουν, όπως άλλωστε είναι γνωστό, η εξεικόνιση μιας περασμένης περιόδου με σκοπό να την κάνει οικεία στον σύγχρονο αναγνώστη, η χρονική ακολουθία των γεγονότων, η προσπάθεια για απόδοση της ιστορικής πιστότητας, την υποστήριξη με τον πιο πειστικό και αδιαμφισβήτητο τρόπο της αληθοφάνειας, της εγκυρότητας και της αυθεντικότητας του αφηγηματικού λόγου, την πλαστική και συνεκτική παρουσίαση των γεγονότων στην ολότητά τους, το αντικειμενικό ξετύλιγμά τους, ώστε να δοθεί η εντύπωση των καθαρών απαρχών και του καθορισμένου τέλους της ιστορίας, η διακριτική και προνομιακή απόσυρση του αφηγητή, ώστε να ανακύψει η ψευδαίσθηση της αδιαμεσολάβητης αναπαράστασης του παρελθόντος, τότε, όπως είναι γνωστό, η «Μεσαιωνική μελέτη» του Εμμ. Ροΐδη, η Πάπισσα Ιωάννα, καταστρατηγεί τα παραπάνω και αναιρεί το ιστορικό μυθιστόρημα με τα ίδια του τα μέσα.

Μαίρη Μικέ, Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (19ος-20ός αιώνας), Κέδρος, Αθήνα 2001, σ. 132-133.

[...] η πρακτική τιτλοφόρησης της Πάπισσας θέτει, καταρχάς, ένα ταξινομικό πρόβλημα στον ιστορικό της λογοτεχνίας: το επιφανέστερο, ίσως, και σίγουρα το πιο διάσημο μυθιστόρημα του 19ου αιώνα παρουσιάζεται στη σκηνή της γραφής μεταμφιεσμένο υπό το μανδύα της επιστημονικής (πιο συγκεκριμένα, της ιστορικής) μελέτης. Ας μη βιαστούμε όμως να κατατάξουμε το βιβλίο στην περιοχή της ιστορίας, παρά τον ειδολογικό του προσανατολισμό, την προλογική επίκληση του ιστοριογραφικού κανόνα, την εντατική χρήση των πηγών, της βιβλιογραφίας και των υποσημειώσεων, αλλά και τις συχνά παραπλανητικές διαβεβαιώσεις του ίδιου του συγγραφέα.

Η πρακτική τιτλοφόρησης της Πάπισσας ως μεσαιωνικής μελέτης προσδίδει προγραμματικά στην αφήγηση μια ειρωνική και αμφίσημη ταυτότητα, καθώς ο λόγος του Ροΐδη τοποθετείται στο ενδιάμεσο της γραφής, ανάμεσα στην ιστορία και στη μυθοπλασία, ανάμεσα στη ρεαλιστική αναπαράσταση («ίνα μη φαίνωμαι μυθολογών») και στην υπέρβασή της [...].

Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Η αμαρτωλή Ιωάννα και το σκάνδαλο της γραφής. Η ρητορική φαντασία του Εμμ. Ροΐδη», περ. Νέα Εστία , τχ. 1772 (Νοέμ. 2004) 616-617.