Ο γνωστός θεατρικός συγγραφέας Παντελής Χορν, στην επιφυλλίδα αυτή, προβαίνει σε έναν ορισμό της θρησκείας, κινούμενος περισσότερο μέσα σε κοινωνιολογικά συμφραζόμενα. Για τον ίδιο, θρησκεία δεν είναι το δογματικό πλαίσιο ενός από τα γνωστά συστήματα μεταφυσικής θεώρησης του κόσμου, αλλά το κυρίαρχο σε κάθε εποχή πνεύμα που επηρεάζει τις ψυχές των ανθρώπων. Έτσι, στον 20ό αιώνα ως θρησκεία μπορεί να οριστεί το υλιστικό πνεύμα και η λατρεία του χρήματος. Παρά τις διάφορες όψεις που μπορεί να λάβει η θρησκεία από εποχή σε εποχή, για τον Χορν η τέχνη (και η λογοτεχνία) δεν μπορεί παρά να αφουγκράζεται τις μεταλλάξεις αυτές και, για τον λόγο αυτό, η γνήσια τέχνη παραμένει θρησκευτική, δηλαδή άμεσα εξαρτώμενη από τις πνευματικές ανησυχίες του κάθε λαού, σε κάθε τόπο, σε κάθε χρονική στιγμή.
Πηγή κάθε τέχνης είναι η θρησκεία. Ή μάλλον δεν θα βρισκόμαστε μακριά από την αλήθεια αν λέγαμε πως τέχνη και θρησκεία συγχέονται και πως το αληθινό έργο τέχνης δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια θρησκευτική λειτουργία, ένα ξέσπασμα της λατρείας ενός πιστού, μια προσευχή του, ένας ύμνος του στο Θεό που λατρεύει. Εάν υποθέσουμε πως σήμερα ένας ποιητής είχε για θρησκεία του τον Χριστιανισμό, όχι βέβαια σαν κι εμάς που βαφτιστήκαμε χριστιανοί, μα ούτε ξέρουμε τί Θεό λατρεύουμε, μα ο χριστιανισμός γέμιζε την ψυχή του ολόκληρη, τότε αυτός δεν θα ήταν παρά ένας ιερωμένος και αντίθετα ο ιερωμένος, όχι βέβαια ο σημερινός επαγγελματίας παπάς, μα εκείνος που θα δεχόταν τη θεία έμπνευση στην ψυχή απευθείας από τον ουρανό, θα ήταν ένας ποιητής.
[…]
Όλες οι λογοτεχνίες και προ πάντων το θέατρο οφείλουν στη θρησκεία τη γέννησή τους. Η αρχαία τραγωδία δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συνέχεια και εξέλιξη των Διονυσιακών εορτών. Μα και τα θέατρα των άλλων λαών στα θρησκευτικά μυστήρια οφείλουν τη γέννησή τους, που παιζόντουσαν και μέσα ακόμη στις εκκλησίες. Ένα είναι τώρα το ζήτημα: Ξέρει πάντα ο ποιητής ποια είναι η θρησκεία που έχει μέσα στην ψυχή του ο λαός; Εάν το ξέρει πέτυχε και το έργο του θα παρασύρει το λαό, γιατί εκεί μέσα θα βρει τη θρησκεία που ίσως και ο ίδιος δεν ξέρει, μα μόνο τη διαισθάνεται. Εάν δεν το ξέρει δεν είναι ποιητής, μα ένας άνθρωπος των γραμμάτων, που επαναλαμβάνει με άλλον τρόπο όσα άλλοι έγραψαν. Και για να είμαι πιο αληθινός, ούτε ο ποιητής είναι ανάγκη να ξέρει ακριβώς ποια είναι αυτή η θρησκεία. Και αυτός το διαισθάνεται μελετώντας το λαό και εμπνεόμενος απ’ αυτόν. Εάν είναι αληθινός ποιητής μέσα στο έργο του θα καθρεφτιστεί όλη η ψυχή του λαού και επομένως και η θρησκεία του. Θα γίνει δηλαδή μια εργασία εντελώς ασυναίσθητη με την επικοινωνία ποιητή και λαού.
[…]
Μα ποια είναι η σημερινή θρησκεία; Κατά το Σύνταγμα βέβαια επικρατούσα θρησκεία εδώ στην Ελλάδα είναι η ορθόδοξος χριστιανική, στην άλλη Ευρώπη ο Καθολικισμός, στην Κίνα ο Βουδισμός κ.τ.λ. κ.τ.λ. Μα βέβαια νιώθετε πως δεν πρόκειται περί αυτού. Θρησκεία δεν είναι η εξωτερική λατρεία και οι διάφοροι τύποι της, μα το μυστήριο που κρύβεται στις ψυχές των σημερινών ανθρώπων. Πώς θα μπορέσουμε να το συλλάβουμε αυτό το μυστήριο, να το εκμαιεύσουμε, να το αναλύσουμε; Βέβαια η επιχείρηση αυτή δεν είναι εύκολη. Ίσως σ’ αυτό μπορούν να μας βοηθήσουν οι φιλόσοφοι. Μα και αυτοί πέφτουν καμιά φορά τόσο έξω! Μου φαίνεται πως πριν από το φιλόσοφο τους μυστικούς πόθους της ανθρώπινης ψυχής τους διαισθάνθηκε ο ποιητής. Ώστε για να μάθουμε τί είναι εκείνο που θα εμπνεύσει τον ποιητή πάλι αυτόν πρέπει να ρωτήσουμε. Φαύλος κύκλος δηλαδή.
Όσο αν μας αρέσει να λέμε και να επαναλαμβάνουμε συχνά, πως τώρα τα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια η δίψα του χρήματος κυρίευσε τον κόσμο, πάντα οι περισσότεροι άνθρωποι λάτρευαν για μόνο Θεό τους το χρήμα. Γι’ αυτό υπάρχει και ολόκληρη φιλολογία που βάση της είναι η θρησκευτική, έτσι να πούμε, λατρεία του ανθρώπου προς το χρήμα, η τυφλή υποδούλωσή του σ’ αυτό ή η πάλη του προς την ακατανίκητη αυτή δύναμη που αντικατέστησε τους θεούς και δαίμονες και τη Μοίρα. […]
Μα όσο και αν το χρήμα κατέκτησε τον κόσμο, δεν κατόρθωσε να μας δώσει μεγάλα έργα, γιατί δεν ήταν το μυστήριο που κινούσε τις ανθρώπινες ψυχές. Ήταν αν θέλετε μια Μοίρα, μια νεότερη Μοίρα, μα που ο αγνός άνθρωπος τη σιχαινόταν κατά βάθος και δεν μπορούσε να υποταχθεί στις θελήσεις της. Το χρήμα έδωσε κάποια φιλολογία, μα ολωσδιόλου πρόσκαιρη. Έλειψε η αληθινή και μεγάλη τέχνη που έχει αγνές προθέσεις.
Άλλος θεός που βασίλευσε πολλά χρόνια στον κόσμο είναι ο Έρωτας, αυτός που σχεδόν δεν υπήρχε καθόλου στην αρχαία τραγωδία. […]
Σήμερα λένε πως ο καχεκτικός αυτός θεός, που όλο πέθαινε και όλο ήταν ζωντανός, μας άφησε επιτέλους χρόνους και πως τον αντικατέστησε κάποιος άλλος έρωτας που κρατάει στα χέρια πορτοφόλι.
[…]
Όλες αυτές οι νέες τάσεις των ανθρώπων έχουν βέβαια επηρεάσει και την Τέχνη. Τα καινούρια μυθιστορήματα, μα προ πάντων ο κινηματογράφος, που είναι σήμερα μια νέα τέχνη […] μας δίνει όλη τη σημερινή ψυχή των ανθρώπων. Έναν έρωτα αισθησιακό που νιώθουμε βέβαια ότι δεν θα είναι αιώνιος […]. Είναι αυτή η καινούρια θρησκεία των ανθρώπων; […] Βέβαια δε θα είμαι εγώ που θα δώσω την απάντηση. Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική εποχή και δεν ξέρει κανείς τί θα ξημερώσει αύριο. Ποια θα είναι η καινούρια θρησκεία και το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής, που θα δώσει και την καινούρια τέχνη.
Παντελής Χορν, «Θρησκεία και τέχνη», εφ. Η Βραδυνή, 29 Ιαν. 1932. Διατίθεται εδώ .