Στόχος της κάθε διάλεξής μου είναι να προτείνει μια αξία, πολύτιμη κατά τη γνώμη μου, η οποία πρέπει να διαφυλαχθεί για την επόμενη χιλιετία· η σημερινή αξία στην οποία θα αναφερθώ είναι η εξής: σε μια εποχή όπου άλλα media, ταχύτατα και εκτεταμένου βεληνεκούς, θριαμβεύουν και απειλούν να ισοπεδώσουν κάθε επικοινωνία και να τη μετατρέψουν σε μια ομοιόμορφη και ενιαία επιφάνεια, η λειτουργία της λογοτεχνίας έγκειται στην επικοινωνία ανάμεσα σε πράγματα που είναι διαφορετικά απλώς επειδή διαφέρουν το ένα από το άλλο, κι όχι μόνο δεν επισκιάζει τη διαφορά τους, αλλά αντίθετα την εξυμνεί, σύμφωνα με τον αληθινό προορισμό του γραπτού λόγου.

Ο αιώνας της μηχανοκίνησης επέβαλε την ταχύτητα ως μετρήσιμη αξία, που τα μέγιστα όριά της σηματοδοτούν την ιστορία της εξέλιξης των μηχανών και του ανθρώπου. Αντίθετα, η ταχύτητα του νου δεν μπορεί να μετρηθεί και δεν επιτρέπει συγκρίσεις ή αναμετρήσεις, ούτε μπορούν να ενταχθούν τα αποτελέσματά της σε μια ιστορική προοπτική. Η ταχύτητα του νου είναι αυταξία όχι εξαιτίας της πρακτικής χρησιμότητάς της, αλλά εξαιτίας της απόλαυσης που προκαλεί σ’ όποιον ξέρει να την απολαμβάνει. Ένας γρήγορος συλλογισμός δεν είναι υποχρεωτικά καλύτερος από έναν καλοζυγισμένο συλλογισμό· θα έλεγα το αντίθετο· μεταδίδει ωστόσο κάτι το ιδιαίτερο που σχετίζεται ακριβώς με τη σβελτάδα του.

[…]

Το συγγραφικό μου έργο στόχευε από την αρχή να ακολουθήσει τη σπινθηροβόλα πορεία των νοητικών κυκλωμάτων που συλλαμβάνουν και συνενώνουν μακρινά σημεία του χρόνου και του χώρου. Πίσω από την προτίμησή μου για την περιπέτεια και το παραμύθι αναζητούσα πάντα το ισοδύναμο της εσωτερικής ενέργειας και της δραστηριότητας του νου. Στόχευα στην εικόνα και στην κίνηση που πηγάζει με φυσικότητα από την εικόνα, ξέροντας καλά πως δεν μπορείς να έχεις ένα λογοτεχνικό αποτέλεσμα όταν αυτός ο χείμαρρος της φαντασίας δεν έχει ακόμη μετουσιωθεί σε λέξεις. Όπως για τον ποιητή έτσι και για τον πεζογράφο, επιτυχία σημαίνει εύστοχη έκφραση, πράγμα που καμιά φορά μπορεί να επιτευχθεί μέσα από μια ξαφνική έκλαμψη έμπνευσης, αν και κατά κανόνα σημαίνει υπομονετική αναζήτηση της mot juste, της φράσης εκείνης όπου η κάθε λέξη είναι μοναδική και αναντικατάστατη, της πιο αποτελεσματικής και πυκνής σημασιολογικά εναρμόνισης ήχων και εννοιών. Είμαι πεπεισμένος πως η γραφή της πρόζας δεν πρέπει να διαφέρει από τη γραφή της ποίησης: και στις δύο περιπτώσεις είναι αναζήτηση μιας έκφρασης αναγκαίας, μοναδικής, πυκνής, βραχύλογης, αξιομνημόνευτης.

Μου είναι δύσκολο να διατηρήσω αυτό το είδος έντασης σε πολύ μεγάλα έργα. Εξάλλου η ιδιοσυγκρασία μου εναρμονίζεται καλύτερα με τα σύντομα κείμενα: το έργο μου αποτελείται ως επί το πλείστον από short stories. Στα βιβλία μου Τα κοσμοκωμικά και Τ με μηδέν, για παράδειγμα, δίνοντας αφηγηματική μορφή σε αφηρημένες ιδέες του χώρου και του χρόνου, δοκίμασα κάτι που δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί παρά μόνο χάρη στη βραχύτητα του διηγήματος. Έγραψα ωστόσο και πιο σύντομα κείμενα, με περιορισμένη αφηγηματική δομή, κάτι ανάμεσα στο μύθο και το petit poème en prose, όπως στο βιβλίο μου Οι αόρατες πόλεις πρώτα, και στη συνέχεια στις περιγραφές του Πάλομαρ. Βέβαια η μεγάλη έκταση ή η βραχύτητα ενός κειμένου δεν είναι παρά εξωτερικά κριτήρια, ενώ εγώ αναφέρομαι σε μια ιδιαίτερη πυκνότητα ύφους που απαντάται και σε εκτενείς αφηγήσεις, αν και η ιδανική διάσταση αυτής της πυκνότητας είναι η μια σελίδα.

Με αυτήν την προτίμησή μου για τις σύντομες μορφές δεν κάνω τίποτε άλλο παρά να ακολουθώ την αληθινή τάση της ιταλικής λογοτεχνίας, φτωχής σε μυθιστοριογράφους αλλά πλούσιας σε ποιητές: ποιητές που ακόμη και όταν γράφουν πεζογραφία δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους σε κείμενα όπου οι πιο βαθιές σκέψεις και η μεγαλύτερη επινοητικότητα συγκεντρώνονται μέσα σε λίγες σελίδες, όπως εκείνο το μοναδικό παγκοσμίως βιβλίο, Τα μικρά ηθικά έργα του Λεοπάρντι.

Η αμερικανική λογοτεχνία έχει σπουδαία παράδοση σε διηγήματα, η οποία διαιωνίζεται ως τις μέρες μας, και μάλιστα θα έλεγα πως τα καλύτερα έργα της είναι short stories. Η αυστηρή διχοτόμηση της εκδοτικής ταξινόμησης – ή short stories ή novel – δεν λαμβάνει υπόψη της άλλες δυνατότητες σύντομων μορφών που υπάρχουν ωστόσο στην πρόζα μεγάλων Αμερικανών ποιητών: από το βιβλίο του Ουόλτ Ουίτμαν, Ημέρες Δείγματα, μέχρι πολλές σελίδες του Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς. Η ζήτηση της αγοράς βιβλίων είναι ένα φετίχ που δεν πρέπει να καταργεί τον πειραματισμό με νέες μορφές. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να υποστηρίξω τον πλούτο των σύντομων λογοτεχνικών μορφών όσον αφορά το ύφος και την πυκνότητα περιεχομένων. Σκέφτομαι τον Κύριο Τέστ του Πωλ Βαλερύ και πολλά δοκίμιά του, τα μικρά πεζοτράγουδα του Φρανσίς Πονζ για τα αντικείμενα, τον Μισέλ Λερίς και τις εξερευνήσεις του εαυτού του και της γλώσσας του, το μυστηριακό και παραισθησιακό χιούμορ του Ανρί Μισώ στα βραχύτατα διηγήματα της συλλογής Plume.

Η τελευταία μεγάλη επινόηση ενός νέου λογοτεχνικού είδους έγινε στην εποχή μας από ένα σπουδαίο συγγραφέα σύντομων κειμένων, τον Χόρχε Λούις Μπόρχες, και ήταν το εφεύρημα του εαυτού του ως αφηγητή: ιδού το «αυγό του Κολόμβου» που του επέτρεψε να ξεπεράσει τις δυσκολίες οι οποίες τον είχαν εμποδίσει, ως τα σαράντα του, να περάσει από την δοκιμιογραφία στην αφηγηματογραφία. Η ιδέα του Μπόρχες ήταν να προσποιηθεί πως το βιβλίο που ήθελε να γράψει το είχε ήδη γράψει ένας άλλος, ένας υποθετικός, άγνωστος συγγραφέας· ένας συγγραφέας μιας άλλης γλώσσας και κουλτούρας, ενώ ο ίδιος είχε μόνο να περιγράψει, να συνοψίσει, να κρίνει αυτό το υποθετικό βιβλίο. […] Αποτελεί […] κοινό τόπο της κριτικής για τον Μπόρχες η παρατήρηση ότι κάθε κείμενό του διπλασιάζει ή πολλαπλασιάζει το χώρο του χρησιμοποιώντας βιβλία μιας υποθετικής ή πραγματικής βιβλιοθήκης, έργα κλασικά, γενικής κουλτούρας ή επινοημένα. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο να υπογραμμίσω είναι ότι ο Μπόρχες πραγματοποιεί το άνοιγμά του στο άπειρο χωρίς την παραμικρή συμφόρηση, μ’ ένα ύφος κρυστάλλινο, λιτό και αέρινο· πως η συνθετική και φευγαλέα αφήγηση οδηγεί σε μια γλώσσα γεμάτη σαφήνεια και συνοχή, που η επινοητικότητά της εκδηλώνεται μέσα από την ποικιλία ρυθμών, συντακτικών σχημάτων, επιθέτων πάντα απρόσμενων και μοναδικών. Με τον Μπόρχες γεννιέται μια λογοτεχνία υψωμένη στο τετράγωνο και ταυτόχρονα μια λογοτεχνία που μοιάζει με την εξαγωγή της τετραγωνικής ρίζας του εαυτού της· μια «δυνητική λογοτεχνία», για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που θα εφαρμοστεί αργότερα στη Γαλλία και προαναγγέλλεται στο βιβλίο του Μυθοπλασίες, όπως και στις σημειώσεις και στις ρήσεις οι οποίες θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα έργα ενός υποθετικού συγγραφέα ονόματι Χέρμπερτ Κουέν.

Η βραχύτητα είναι μία από τις πολλές πλευρές του θέματος που ήθελα να εκθέσω και περιορίζομαι να σας πω μόνο πως ονειρεύομαι τεράστιες κοσμολογίες, θρύλους και εποποιίες που να έχουν τις διαστάσεις ενός επιγράμματος. Στην όλο και πιο ξέφρενη εποχή μας, η ανάγκη για λογοτεχνία πρέπει να στοχεύει στη μέγιστη πυκνότητα της ποίησης και της σκέψης.

Ο Μπόρχες και ο Μπιόι Κασάρες ανθολόγησαν τον τόμο Σύντομες και παράξενες ιστορίες. Εγώ θα ήθελα να συλλέξω, αν είναι δυνατόν, διηγήματα μιας μόνο φράσης ή μιας μόνον αράδας. Μέχρι τώρα όμως δεν έχω βρει κανένα άλλο διήγημα ανώτερο από αυτό του Αουγκούστο Μοντερόσο, συγγραφέα από τη Γουατεμάλα: «Cuando despertó, el dinosaurio todavía estaba allí». («Όταν ξύπνησε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμη εκεί».)

[…]

Ίταλο Καλβίνο, «Ταχύτητα». Έξι προτάσεις για την επόμενη χιλιετία. Αμερικανικά μαθήματα, εισαγ.-μτφρ.-επίμ. Μαρία Σπυριδοπούλου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995, σ. 83-84 & 87-91.