Η ρητορική της σάτιρας

Αν και η σάτιρα διαθέτει μεγάλη ποικιλία μηχανισμών, οι οποίοι εξαρτώνται από το ύφος του κάθε συγγραφέα (Kostiou 2010), ωστόσο, φαίνεται να δεσμεύεται από τις εξής προϋποθέσεις: παραμόρφωση με ποικίλους τρόπους ώστε να αναδειχθεί η απόκλιση από τη νόρμα· πλάγιος τρόπος, που κυρίως βασίζεται στην ειρωνεία και την παρωδία (εφόσον η αμεσότητα την καθιστά πολεμικό κείμενο ή λοιδορία)· συντομία, εφόσον η μεγάλη έκταση την απειλεί με αποδυνάμωση (για αυτό και η σάτιρα είναι πιο αποτελεσματική στις μικρές φόρμες, π.χ. στα επιγράμματα)· ποικιλία, εφόσον η επανάληψη των ίδιων θεμάτων μπορεί να την καταστήσει ανιαρή (για αυτό και χρησιμοποιεί μεγάλη κλίμακα τεχνικών) (Feinberg 1967, 90-91 & 95-100).

Από την τυπολογία τεχνικών της σάτιρας (Feinberg 1967, 101-250), οι οποίες βασίζονται στις τέσσερις τεχνικές που συνδέονται με τη λειτουργία του κωμικού και του γέλιου (ασυμφωνία, έκπληξη, υποκρισία, υπεροχή), δημοφιλέστερες για τη σύγχρονη σάτιρα είναι η λεκτική ειρωνεία, η παρωδία, το προσωπείο και η αλληγορία. Οι δύο πρώτες ευρύτερες κατηγορίες θα εξεταστούν παρακάτω. Το προσωπείο είναι ένα συγγραφικό εργαλείο, του οποίου η λειτουργία έχει διχάσει την κριτική ως προς το αν κρύβει ή αν αποκαλύπτει την πραγματική άποψη του συγγραφέα, και, επομένως, ως προς το αν ταυτίζεται με τον συγγραφέα ή αν διαφοροποιείται από αυτόν. Τα προσωπεία των σατιρικών συγγραφέων ποικίλλουν από τον αθώο ώς τον διανοούμενο, τον αγαθό άνθρωπο ώς τον αφελή. Για αυτό καμιά γενίκευση δεν μπορεί να καλύψει όλη την κλίμακα της σατιρικής λογοτεχνίας. Ένα καλό παράδειγμα ειρωνικού προσωπείου απαντά στο αφήγημα «Μονόλογος ευαισθήτου» του Εμμανουήλ Ροΐδη, ενώ ένα εξαιρετικό παράδειγμα ιστορικά προσδιορισμένου σατιρικού προσωπείου ενοικεί στο ποίημα «Το όνειρο» του Διονυσίου Σολωμού. Όσον αφορά την αλληγορία, όρο που έχει διευρυνθεί και συνδεθεί με την ειρωνεία (De Man 1979, 226), όταν χρησιμοποιείται για τη σάτιρα λειτουργεί δημιουργώντας ένα δίκτυο αντιστοιχιών. Ένα καλό παράδειγμα σατιρικής αλληγορίας συνιστά «Η μπαλλάντα του κυρ Μέντιου» του Κώστα Βάρναλη (Κωστίου 2005, 102-103).

Λογοτεχνικά κείμενα
Κριτικά κείμενα