Η γραμματική της ποίησης

Κείμενα & επιλογή υλικού
Ελισάβετ Αρσενίου

Η υπόσταση του ποιητικού λόγου συνδέεται με την ανάγκη ρυθμικής έκφρασης μέσω της εικονοποιίας. Το περιεχόμενο της ποίησης είναι συνήθως πιο πυκνό και αξιομνημόνευτο και το ύφος της πιο διεισδυτικό και αμεσότερα επιβλητικό επί του κοινού από τον καθημερινό ή πεζό λόγο. Η καταφυγή στην ποίηση τόσο για τους δημιουργούς όσο και για τους αναγνώστες της έχει βάση ψυχολογική και βιολογική (συρρίκνωση και επέκταση των πνευμόνων, παλμό του αίματος, χτύπο της καρδιάς) (Thompson 1978, 6). Η ρυθμική, ηχητική και κινητική διεργασία του λόγου μέσω της ποίησης συνδέεται με τον ρυθμό άλφα του ανθρώπινου εγκεφάλου που λειτουργεί ως τρόπος οργάνωσης και χρονομέτρησης των κιναισθητικών και νευροφυσιολογικών γλωσσικών λειτουργιών (Lenneberg 1967).

Οι ορισμοί της ποίησης εστιάζουν σε χαρακτηριστικά όπως η επανάληψη και ο ρυθμός, δίνοντας έμφαση στις αρχές που διαχωρίζουν την ποίηση από την πρόζα. Ως μια θεμελιακή δημιουργική πράξη με κύριο υλικό της τη γλώσσα, η ποίηση χρησιμοποιεί συγκεκριμένες μορφές και συμβάσεις για να επεκτείνει την κυριολεκτική σημασία των λέξεων ή για να προκαλέσει αντιδράσεις στις αισθήσεις ή τα συναισθήματα. Τεχνάσματα όπως η συνήχηση, η παρήχηση, η ονοματοποιία ή ο ρυθμός, χρησιμοποιούνται για να επιτύχουν ιδιαίτερα αποτελέσματα, αισθητικά, μουσικά ή λειτουργικά (επικλητικά). Η χρήση της αμφισημίας, του συμβολισμού, της ειρωνείας και άλλων μορφολογικών στοιχείων του ποιητικού λόγου καθιστά ένα ποίημα ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες. Αντίστοιχα, η μεταφορά και η παρομοίωση συντονίζουν ανόμοιες εικόνες διαστρωματώνοντας έννοιες και διαμορφώνοντας πρωτότυπους συσχετισμούς. Ενώ κάθε γλώσσα και πολιτισμός οδηγεί στην καλλιέργεια συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της ποίησης, στον σημερινό παγκοσμοποιημένο κόσμο οι ποιητές δανείζονται τεχνικές και μορφές από διαφορετικές κουλτούρες και γλώσσες.

Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ποίησης αναλαμβάνει το πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται τα ποιητικά είδη και οι μορφές. Η ποίηση που καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα στην επική μορφή θα είναι απαραίτητα μακροσκελής και αφηγηματική, αυτή που χρησιμοποιείται για λειτουργικούς σκοπούς (ύμνοι, ψαλμοί) είναι σύντομη με εκφραστικές εντάσεις, ενώ η ελεγειακή και η τραγική σκοπό έχουν την πρόκληση έντονων συναισθηματικών αντιδράσεων. Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του περιγράφει τρία ποιητικά είδη, το επικό, το κωμικό και το τραγικό, ενώ μεταγενέστεροι διανοητές διέκριναν την ποίηση σε επική, λυρική και δραματική, με την κωμωδία και την τραγωδία να αποτελούν υποείδη της δραματικής ποίησης. Μετά την Αναγέννηση η ποίηση ορίστηκε σε αντιπαράθεση προς την πρόζα, δηλαδή έναν τρόπο γραφής περισσότερο αναλυτικό και γραμμικό. Μια τέτοια αντιπαραβολή συνέδεσε την ποίηση με μια διάθεση απόδοσης του ωραίου ή του υψηλού, χωρίς το βάρος της εμπλοκής της με τη διεργασία της λογικής ή αφηγηματικής σκέψης. Αυτή η προσέγγιση, που αντιμετωπίζει την αφηρημένη και διαφοροποιημένη από την εννοιακή λογική μορφή ως στοιχείο κλειδί της επιτυχούς ποιήσεως, άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στον 20ό αιώνα, στη διάρκεια του οποίου πραγματοποιήθηκε η σύγκλιση ποιητικών παραδόσεων λόγω μιας εξαπλούμενης παγκοσμιοποίησης για λόγους πολιτικούς και τεχνολογικούς. Επιπλέον, και υπό το φως της μοντερνιστικής παράδοσης, η ποίηση αντιμετωπίστηκε ως καλλιτεχνική δημιουργία μέσω της γλώσσας, ενώ διατυπώθηκε και η άποψη ότι κάθε ορισμός της είναι περιοριστικός.

  • Bloom, H. 1989. H αγωνία της επίδρασης. Μία θεωρία για την ποίηση. Μτφρ. Δ.Σ. Δημηρούλης. Αθήνα: Άγρα.
  • Jakobson, R. 1975. Γλωσσολογία και ποιητική. Σπείρα 1: 30-67.
  • Rainer, E. 1995. Modernity in Poetry: Motivations, Structures, Limits. Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Longman.
  • Scholes, R. 1966. Στοιχεία της ποίησης. Μτφρ. Αρ. Παρίση. Θεσσαλονίκη: Κωνσταντινίδης.
  • Steiner, G. 2002. Περί δυσκολίας. Μτφρ. Ν. Ρούσσος. Επιμ. Στ. Ροζάνης. Αθήνα: Ψυχογιός.
  • Thompson, D. 1978. The Uses of Poetry. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Αρσενίου, Ε. 2003. Νοσταλγοί και Πλαστουργοί. Έντυπα, κείμενα και κινήματα στην μεταπολεμική λογοτεχνία. Αθήνα: Τυπωθήτω.
  • ——. 2012. Πρακτική Εισαγωγή στην μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Μεταίχμιο.
  • Βαγενάς, Ν. 1984. Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση. Αθήνα: Στιγμή.
  • ——. 1994. Αντικειμενική συστοιχία και μυθική μέθοδος. Στο Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, 55-61. Αθήνα: Στιγμή. Διατίθεται εδώ .
  • Βελουδής, Γ. 1994. Γραμματολογία. Θεωρία λογοτεχνίας. Αθήνα: Δωδώνη.
  • Γαραντούδης, Ευρ. 1993. Για το σύγχρονο ελληνικό ελεύθερο στίχο (Η επαναφορά παραδοσιακών μετρικών σχημάτων). Ποίηση 1: 105-118 & 138-139. Διατίθεται εδώ .
  • ——. 2007. Από τον μοντερνισμό στη σύγχρονη ποίηση (1930-2006). Αθήνα: Καστανιώτης.
  • Δανιήλ, Χρ. 1999. Σύγχρονη ποίηση και δημοτική παράδοση. Το δημοτικό τραγούδι στην ποίηση των μεταπολεμικών υπερρεαλιστών ποιητών. Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Διατίθεται εδώ .
  • Δεσποτίδης, Αντ. 2007. Ποίηση [λήμμα]. Στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα – έργα – ρεύματα – όροι, 1826. Αθήνα: Πατάκης.
  • Κακναβάτος, Έ. 1980. Γιατί δεν πεθαίνει ο Υπερρεαλισμός. Στο …δεν άνθησαν ματαίως. Ανθολογία υπερρεαλισμού, επιμ. Φρ. Αμπατζοπούλου, 335-339. Αθήνα: Νεφέλη. Διατίθεται εδώ .
  • Καψωμένος, Ερ. 2005. Ποιητική θεωρία και μέθοδοι ανάλυσης των ποιητικών κειμένων ή «Περί του πως δει των ποιημάτων ακούειν». Αθήνα: Πατάκης.
  • Κοκόλης, Ξ. 1973. Αμφισημία και «αυτοσκόπευση» της ποιητικής γλώσσας (σημειώσεις υφολογίας). Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΙΒ΄: 321-325.
  • Λαμπρόπουλος, Απ. 2006. Θεωρίες εύχρηστες, εύληπτες κι ευσύνοπτες; Στιγμιότυπα από τη συνάντηση των λογοτεχνικών θεωριών με τη διδακτική της λογοτεχνίας. Στο Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα. Πρακτικά Γ΄ Συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Βουκουρέστι 2-4 Ιουνίου 2006. Διατίθεται εδώ .
  • Μαυράκης, Ν. 2007. Η οδύσσεια της ποίησης, από το έπος στον μεταμοντερνισμό. Αθήνα: Σοκόλης.
  • Μέντη, Δ. 1995. Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική. Αθήνα: Κέδρος.
  • Σουλιώτης, Μ. 2010. Αλφαβητάριο για την ποίηση. Αθήνα: Επίκεντρο.
  • Σταύρου, Θρ. 1974. Νεοελληνική μετρική, 52-58, 60-64, 64-69, 112-113. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών/Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Διατίθεται εδώ .
  • Τζιόβας, Δ. 2005. Από το λυρισμό στον μοντερνισμό. Πρόσληψη, ρητορική και ιστορία στη νεοελληνική ποίηση. Αθήνα: Νεφέλη.
  • Poeticanet. Το ηλεκτρονικό περιοδικό για την ποίηση. Βλ. εδώ .
  • e-poema.eu. Τετραμηνιαίο ηλεκτρονικό περιοδικό για την ποίηση. Βλ. εδώ .
  • Νέοι Ήχοι στο Παμπάλαιο Νερό. Σύγχρονη ελληνική ποίηση σε αυστηρές μορφές. Διαδικτυακή ανθολογία. Βλ. εδώ .
  • Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Ευρετήριο νεοελληνικής ποίησης. Βλ. εδώ .
Λογοτεχνικά κείμενα
Κριτικά κείμενα