Το φαινόμενο της λογοκρισίας: αυταρχική ιδεολογία και ανάγνωση

Ανδρέου Ανδρέας Κ.

Η λογοκρισία είναι ίσως μια από τις εμβληματικές περιπτώσεις στην οποία εμπλέκεται η αυταρχική και κατασταλτική πίεση της ιδεολογίας στην ανάγνωση. Στο άρθρο του Ανδρέα Κ. Ανδρέου, αναφέρονται οι πιο γνωστές περιπτώσεις απαγορεύσεων βιβλίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Περιπτώσεις λογοκρισίας, δίωξης και απαγόρευσης βιβλίων

1. Περιπτώσεις διωγμού βιβλίων για αισχρολογία

Η Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, μαζί με κάποια άλλα έργα, ήταν για δεκαετίες απαγορευμένη στις ΗΠΑ με βάση τον ομοσπονδιακό νόμο του 1873 περί αισχρολογίας. Το ίδιο έργο απαγορεύτηκε και στην Αθήνα το 1968 από την Χούντα του Γεώργιου Παπαδόπουλου. Σήμερα η Λυσιστράτη είναι μία από τις πιο δημοφιλείς ελληνικές κωμωδίες, βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία και στις βιβλιοθήκες σε πάρα πολλές εκδόσεις (μέχρι και σε κόμικς) και παίζεται πολύ συχνά στα θέατρα της χώρας.

Η περίπτωση του βιβλίου Ο Εραστής της Λαίδης Τσάτερλυ. Το 1961 ο εκδοτικός οίκος Penguin Books έκδωσε το βιβλίο του D.H. Lawrence Lady Chatterley’s Lover. Τότε ενεργοποιήθηκε για πρώτη φορά ο βρετανικός νόμος του 1959 «Περί άσεμνων εκδόσεων». Αρκετά αντίτυπα του βιβλίου κατασχέθηκαν από το τυπογραφείο και ο εκδοτικός οίκος Penguin κατηγορήθηκε για καταπάτηση της δημόσιας ηθικής. Τελικά ο εκδοτικός οίκος κέρδισε τη δίκη διότι στο δικαστήριο αποδείχτηκε ότι: α) η αίσθηση της δημόσιας ηθικής δεν είναι εύκολο να οριστεί επειδή στη κοινωνία μας υπάρχουν διάφορα είδη ηθικής μερικά από τα οποία είναι ασυμβίβαστα μεταξύ τους. β) η αίσθηση της δημόσιας ηθικής είχε αλλάξει από την εποχή που γράφτηκε το βιβλίο. Το βιβλίο Ο Εραστής της Λαίδης Τσάτερλυ, το οποίο θεωρήθηκε σκάνδαλο στην Αγγλία του 1961 βρίσκεται σήμερα μεταφρασμένο στις βιβλιοθήκες και στα βιβλιοπωλεία όλου του κόσμου χωρίς να σοκάρει κανένα. Μάλιστα η δημοσιότητα που πήρε το βιβλίο με τη[ν] κατάσχεση και τη δίκη του, το έκανε ιδιαίτερα γνωστό και δημοφιλές.

Η περίπτωση του βιβλίου American Psycho. Τo 1991 ο βρετανικός εκδοτικός οίκος Picador αποφάσισε να εκδώσει στη Βρετανία το έργο του Brett Easton Ellis American Psycho. Το βιβλίο αναφερόταν στη ζωή ενός τραπεζίτη της Wall Street ο οποίος μοίραζε το χρόνο του στις αγοραπωλησίες μετοχών και στον βασανισμό γυναικών μέχρι θανάτου. Αναφορικά με αυτό το βιβλίο ο πνευματικός κόσμος της Μεγάλης Βρετανίας μοιράστηκε σε δύο στρατόπεδα: σε αυτούς που υποστήριζαν ότι το βιβλίο θα έπρεπε να αποσυρθεί επειδή ήταν, όπως υποστήριζαν, «σαδιστικό, πορνογραφικό και υποτιμητικό για τις γυναίκες», και σε αυτούς που υποστήριζαν ότι το American Psycho ήταν ένα «σοβαρό λογοτεχνικό έργο». Το βιβλίο, το οποίο δίχασε τη βρετανική κοινή γνώμη το 1991, και για το οποίο τόσα άρθρα γράφτηκαν, τόσο υπέρ όσο και κατά, θεωρείται σήμερα ένα ασήμαντο έργο ανάμεσα σε τόσα άλλα του είδους του. Παρ’ όλα αυτά η εκστρατεία εναντίον αυτού του βιβλίου και η όλη δημοσιότητα που του δόθηκε, το βοήθησε να αυξήσει σημαντικά τις πωλήσεις του. Αυτή η περίπτωση μάς διδάσκει ότι ακόμα και τα άρθρα και η συζήτηση εναντίον κάποιου βιβλίου αποτελεί σε τελική ανάλυση διαφήμιση για αυτό: ενώ κάποια βιβλία πιθανόν να περνούσαν εντελώς απαρατήρητα, η φασαρία που γίνεται γύρω από αυτά, τα κάνει γνωστά και πολλές φορές περιζήτητα. Το βιβλίο αυτό μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο, ενώ παίχτηκε και στη[ν] τηλεόραση.

 

2. Περιπτώσεις διωγμού βιβλίων για προστασία του δημοσίου συμφέροντος

Υπάρχουν περιπτώσεις στη σύγχρονη ιστορία όπου συντηρητικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα λογόκριναν και κατάστρεψαν ακόμα βιβλία. Παράδειγμα αποτελεί στον ελληνικό χώρο η χούντα της 21ης Απριλίου 1967, η οποία προέβη και σε δημόσια καταστροφή δια πυρός «αντεθνικών» βιβλίων των Δ. Σολωμού, Κ. Παλαμά, Ν. Καζαντζάκη και ξένων κλασικών, όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο Ζολά, ο Τολστόι κ.ά. Εξαίρεση φυσικά δεν θα μπορούσαν να αποτελούν το ναζιστικό καθεστώς του Χίτλερ ή τα κομμουνιστικά καθεστώτα του ανατολικού μπλοκ, που απαγόρευαν όσα βιβλία είχαν αντίθετες με τις δικές τους πολιτικές θεωρίες. Σήμερα σαν τέτοια ανελεύθερα καθεστώτα μπορούν να καταγραφούν το Τουρκικό κράτος (δίωξη κάθε φιλοκουρδικού βιβλίου ή άλλου εντύπου που πιθανόν να έβλαπτε το στρατοκρατούμενο καθεστώς της Άγκυρας), καθώς και τα φανατικά μουσουλμανικά κράτη όπως αυτά της Σαουδικής Αραβίας, του Ιράν, του Ιράκ καθώς και άλλα, τα οποία απαγορεύουν αυστηρώς κάθε βιβλίο ή άλλο έντυπο που αναφέρεται ή προάγει τον δυτικό πολιτισμό.

Η περίπτωση του Spycatcher. Τo 1989 ο Βρετανός πρώην πράκτορας Peter Right αποφάσισε να γράψει τα απομνημονεύματα του μέσα από το βιβλίο Spycatcher (Κυνηγός κατασκόπων). Η βρετανική κυβέρνηση απαγόρευσε τότε την κυκλοφορία του βιβλίου με το αιτιολογικό ότι σε αυτό ο Peter Right δημοσίευε κρατικά μυστικά. Η τότε κυβέρνηση της Margaret Thatcher εκτός από τη Βρετανία κατάφερε να απαγορεύσει το βιβλίο και στην Αυστραλία και στο Χονγκ Κονγκ. Τότε συνέβηκε το εξής παράδοξο: στην Αυστραλία η υπόθεση ακολούθησε το δρόμο της δικαιοσύνης και οι εφημερίδες σε όλο το[ν] κόσμο μπορούσαν να αναδημοσιεύουν τις ακροάσεις του δικαστηρίου σχετικά με τη δίκη του βιβλίου, ενώ στη Βρετανία όπου έγιναν τα γεγονότα, ήταν η μόνη χώρα στον κόσμο της οποίας οι εφημερίδες δεν είχαν το δικαίωμα να δημοσιεύσουν οτιδήποτε σχετικό. Η υπόθεση αυτή έληξε οριστικά όταν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με απόφαση του στις 16 Νοεμβρίου 1991, αποφάσισε ότι η απαγόρευση του συγκεκριμένου βιβλίου στη Μεγάλη Βρετανία αποτελούσε καταπάτηση του άρθρου 10 της Ευρωπαϊκής Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η οποία διασφαλίζει την ελεύθερη έκφραση των πολιτών. Είναι σημαντικό να τονιστεί εδώ ότι κατά τη διάρκεια της απαγόρευσης του Spycatcher στη Μεγάλη Βρετανία, το βιβλίο εκδιδόταν κανονικά σε πλήθος άλλων χωρών. Παρ’ όλα αυτά η Μεγάλη Βρετανία υποστήριζε ότι η εθνική ασφάλεια προέχει της ελευθερίας του Τύπου και της έκφρασης.

Στις μέρες μας με την εξάπλωση του διαδικτύου και των μέσων μαζικής ενημέρωσης δεν είναι καθόλου εύκολο να απαγορευτεί ένα βιβλίο με τέτοιου είδους ευαίσθητες πληροφορίες και να [κρατηθεί] μακριά από τη δημοσιότητα. Αυτός είναι ο λόγος που αρκετές κυβερνήσεις θεωρούν πιο σοφό να διαψεύσουν και να αρνηθούν κάποια γεγονότα που δημοσιεύτηκαν παρά να προσπαθήσουν να απαγορεύσουν την κυκλοφορία του εντύπου που περιλαμβάνει αυτές τις πληροφορίες. Η απαγόρευση μιας έκδοσης με τέτοιου είδους πληροφορίες αποτελεί έμμεση παραδοχή της εγκυρότητας των πληροφοριών, οι οποίες είναι πιθανόν ούτως ή άλλως να διαρρεύσουν. Επιπλέον αποτελεί διαφήμιση του εντύπου που τις περιέχει καθιστώντας το πιο ελκυστικό στους αναγνώστες.

 

3. Περιπτώσεις διωγμού βιβλίων για βλασφημία

Η περίπτωση του βιβλίου H πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη. Το μυθιστόρημα αυτό γράφτηκε το 1866 και προκάλεσε την δικαστική δίωξη και τον αφορισμό του συγγραφέα από την Εκκλησία της Ελλάδος. Σήμερα το βιβλίο μπορεί κάποιος πολύ εύκολα να το προμηθευτεί από ένα βιβλιοπωλείο ή μια βιβλιοθήκη.

Η περίπτωση του Τελευταίου Πειρασμού του Νίκου Καζαντζάκη. Το 1953 ο Καζαντζάκης τελειώνει το μυθιστόρημα Ο τελευταίος πειρασμός και η Εκκλησία ζητά τον διωγμό του συγγραφέα, πριν ακόμα κυκλοφορήσει το βιβλίο. Επίσης το Βατικανό ενέγραψε το βιβλίο στον πίνακα των απαγορευμένων αναγνωσμάτων (Index librorum prohibitorum). Ο συγγραφέας τελικά αφορίστηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος. Το βιβλίο σήμερα βρίσκεται στις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία της χώρας ενώ έχει μεταφραστεί σε πολλές άλλες γλώσσες.

Η περίπτωση ενός ποιήματος του James Kirkup. Τo 1976 ο ακαδημαϊκός James Kirkup δημοσίευσε στο βρετανικό έντυπο Gay News ένα ποίημα σύμφωνα με το οποίο ο Χριστός πάνω στο σταυρό έκανε ομοφυλοφιλικές σκέψεις. Ο Kirkup κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε τελικά για βλασφημία αλλά η υπόνοια που ο συγγραφέας άφηνε στο ποίημά του ότι ο Χριστός ίσως να ήταν ομοφυλόφιλος συζητήθηκε δημόσια παίρνοντας διαστάσεις. Ο βρετανικός νόμος με βάση τον οποίο ο Kirkup καταδικάστηκε το 1976 για βλασφημία, καταργήθηκε το 1985 αποδεικνύοντας ότι η κοινωνία μας γίνεται ολοένα και πιο φιλελεύθερη σε αυτά τα θέματα, ιδιαίτερα όσο αφορά τις καλές τέχνες και τη λογοτεχνία.

Η περίπτωση των Σατανικών Στίχων του Salman Rushdie. Το γνωστό σε όλους μας βιβλίο του Salman Rushdie, Satanic Verses, θεωρήθηκε ως βλασφημία για τους Μουσουλμάνους και προκάλεσε δολοφονίες και θανάτους, απαγορεύσεις του βιβλίου σε διάφορες χώρες και κάψιμο αρκετών αντιτύπων του. Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι πολλών ευρωπαϊκών χριστιανικών χωρών ξεσηκώθηκαν προτρέποντας τις κυβερνήσεις των χωρών στις οποίες ζούσαν να απαγορεύσουν το βιβλίο. Το βιβλίο σήμερα κυκλοφορεί ελεύθερα στις περισσότερες χώρες του κόσμου, ο συγγραφέας του βιβλίου όμως ακόμη κρύβεται από τους φανατικούς μουσουλμάνους που απειλούν να τον σκοτώσουν.

Η περίπτωση του Μν του Μίμη Ανδρουλάκη. Θύελλα διαμαρτυριών ξεσήκωσε στους χριστιανικούς κύκλους της Ελλάδας το μυθιστόρημα του Μίμη Ανδρουλάκη Μν. Το βιβλίο θεωρήθηκε βλάσφημο αφού παρουσιάζει το Χριστό να έχει ερωτικές σχέσεις με τη Μαρία τη Μαγδαληνή. Το ομαδικό κάψιμο αντιτύπων του βιβλίου αυτού από φανατικούς τού έδωσε τέτοια δημοσιότητα που, πολύ σύντομα, παρ’ όλο που η λογοτεχνική του αξία αμφισβητήθηκε έντονα από την κριτική, έγινε best seller. Η δημοσιότητα μάλιστα του βιβλίου, λόγω της ρίψης αντιτύπων του βιβλίου στη φωτιά, έφτασε και εκτός Ελλάδος, αφού έγινε θέμα από πολλά ειδησεογραφικά πρακτορεία. Το βιβλίο πάντως ποτέ δεν απαγορεύτηκε ή διώχθηκε από τις ελληνικές Αρχές.

[…]

Ανδρέας Κ. Ανδρέου, «Λογοκρισία και απαγορεύσεις βιβλίων», περ. Σύγχρονη Βιβλιοθήκη & Υπηρεσίες Πληροφόρησης, τχ. 16 (2002) 34-40. Διατίθεται εδώ .

Λογοτεχνικά κείμενα
Κριτικά κείμενα