Απομνημονεύματα, αναμνήσεις, εξομολογήσεις

Αν η αυτοβιογραφία έχει αξιώσεις πληρότητας στην αποτύπωση του βίου, τα απομνημονεύματα και οι αναμνήσεις, όπως σε έναν βαθμό και το παλαιότερο είδος των εξομολογήσεων, χαρακτηρίζονται από μερικότητα.

Τα απομνημονεύματα είναι το είδος, μεταξύ των «γραφών του εγώ», που πιο συχνά αντιπαραβάλλεται ή συγκρίνεται με την αυτοβιογραφία. Έτσι, στην αυτοβιογραφία ο συγγραφέας είναι στην πραγματικότητα ένας άνθρωπος των γραμμάτων, ένας καλλιτέχνης ή κι ένας συνηθισμένος άνθρωπος, ο οποίος όμως, φτάνοντας στο τέλος της ζωής του, επιχειρεί μιαν ανακεφαλαίωση της προσωπικής του ιστορίας. Αντίθετα, στα απομνημονεύματα ο συγγραφέας είναι σχεδόν πάντα ένα δημόσιο πρόσωπο που είτε έλαβε μέρος στα ιστορικά γεγονότα τα οποία αφηγείται είτε υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων αυτών. Έτσι, στα απομνημονεύματα αντικείμενο της αφήγησης δεν είναι το ίδιο το άτομο, δηλαδή η προσωπικότητα του ή ο ιδιωτικός του βίος, αλλά η ιστορία και τα γεγονότα, η κοινωνία και η εποχή (Marcou 2001, 14). Τα απομνημονεύματα, όπως υποστηρίζει ο Clerc, βρίσκονται στην πιο ακριανή θέση του αυτοβιογραφικού άξονα, καθώς σκοπός του συγκεκριμένου είδους δεν είναι η ανάλυση του εαυτού, αλλά η ένταξή του μέσα στην ιστορική προοπτική (Clerc 2001, 61). Μεταξύ των «γραφών του εγώ» τα απομνημονεύματα είναι το είδος που καλλιεργήθηκε περισσότερο στην Ελλάδα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα (Χρυσανθόπουλος 2015, 43-86 & 90-102). Τα Απομνημονεύματα (1907) του στρατηγού Μακρυγιάννη είναι χωρίς αμφιβολία το κείμενο του αυτοβιογραφικού λόγου που έχει διαβαστεί και σχολιαστεί περισσότερο.

Οι αναμνήσεις, σύμφωνα με τον Jean-Philippe Miraux, είναι πολύ κοντά στην αυτοβιογραφία ως προς το γενικό περιεχόμενο τους, αλλά, σε αντίθεση με την αυτοβιογραφία, οι αναμνήσεις δεν έχουν ως σκοπό να καλύψουν τα πάντα. Ο συγγραφέας των αναμνήσεων καταγράφει συνήθως κάποια από τα γεγονότα που έζησε στο παρελθόν, μιλά για τις σχέσεις με τους οικείους του και αναφέρεται σε κάποιες από τις συναντήσεις του. Με άλλα λόγια, όποιος γράφει τις αναμνήσεις του αποδέχεται πως θα επιλέξει, θα περικόψει ή θα παραλείψει. Ο στόχος του είναι να δώσει τα γεγονότα, αλλά δεν θα επικριθεί αν αφήσει ορισμένα πράγματα στη σκιά. Η μόνη απαίτηση είναι να μην αναμείξει τις αναμνήσεις του με πλασματικά στοιχεία. Πρέπει, όπως επισημαίνει ο Miraux, ο συγγραφέας των αναμνήσεων να χτίσει προσεκτικά μια σχέση εμπιστοσύνης με τον αναγνώστη, ώστε το κείμενό του να θεωρηθεί αξιόπιστο (Miraux 2005, 14). Η νεοελληνική γραμματεία περιλαμβάνει κείμενα που ανήκουν στο είδος των αναμνήσεων, όπως είναι οι Αναμνήσεις της Πηνελόπης Δέλτα (σε τρεις τόμους), ενώ έχουν εκδοθεί αναμνήσεις με ειδολογικούς τίτλους που παραπέμπουν σε άλλα είδη, όπως είναι τα Από το ημερολόγιο της ζωής μου (1924;) του Εμμανουήλ Λυκούδη και τα Φιλολογικά απομνημονεύματα (1929) του Παύλου Νιρβάνα.

Οι εξομολογήσεις είναι το είδος των «γραφών του εγώ» που καλλιεργήθηκε πρώτο. Όπως παρατήρησε η Laura Marcus (1994, 1-2), οι μελετητές επιστρέφουν συχνά στα κείμενα τα οποία θεωρούν πως αποτελούν τις απαρχές του αυτοβιογραφικού λόγου. Βέβαια ανάλογα με το ποιο κείμενο τοποθετείται στη θέση αυτή προκύπτει και μια διαφορετική κάθε φορά αυτοβιογραφική «παράδοση». Για παράδειγμα, η άποψη πως οι Εξομολογήσεις του Αγίου Αυγουστίνου είναι το πρώτο αληθινό αυτοβιογραφικό κείμενο παραπέμπει στην αντίληψη πως η ουσία του αυτοβιογραφικού λόγου είναι η ενδοσκόπηση, πως κεντρικά θέματά του είναι ο χρόνος και η μνήμη και πως βέβαια ο αυτοβιογραφικός λόγος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον δυτικό πολιτισμό και με τον χριστιανισμό. Ο John Sturrock, στη μελέτη του για την ιστορία των «γραφών του εγώ», επισημαίνει μια ενδιαφέρουσα αντινομία για τις Εξομολογήσεις του Αγίου Αυγουστίνου. Καθώς αποτελεί έναν απολογισμό της μεταστροφής του συγγραφέα στον Χριστιανισμό, το κείμενο αυτό έχει υπάρξει για πολλούς αιώνες ένα από τα κείμενα κατήχησης του καθολικισμού. Πρόκειται ωστόσο για ένα κείμενο που δείχνει με αρκετές λεπτομέρειες και με μια σπάνια εσωτερικότητα την πνευματική και διανοητική διαδικασία μέσω της οποίας κατέληξε ο Άγιος Αυγουστίνος να γίνει ένας πιστός χριστιανός. Έτσι, οι Εξομολογήσεις αποτελούν ένα κείμενο για τον εαυτό, το οποίο έχει παραδοσιακά χρησιμοποιηθεί για τη διάπλαση μίας συλλογικότητας, η οποία έχει μάλιστα ως ηθική της επιταγή τον περιορισμό του εγώ (Sturrock 2010, 22).

Γενικότερα, όμως, η ίδια η έννοια της εξομολόγησης, σημειώνει ο Peter Brooks, σε αντίθεση με το απομνημόνευμα για παράδειγμα, παραπέμπει σε κάτι που ο συγγραφέας επιθυμεί (ή και έχει την ανάγκη) να αποκαλύψει, σε κάτι που ήταν έως τη στιγμή της συγγραφής κρυμμένο. Τα αυτοβιογραφικά κείμενα που είναι εξομολογητικά, και ο Brooks φέρνει ως παράδειγμα τις Εξομολογήσεις του Rousseau, προβάλλουν αξιώσεις αυθεντικότητας και σπουδαιότητας, οι οποίες θεμελιώνονται πάνω στην ίδια τη διαδικασία της αποκάλυψης, η οποία μπορεί να οδηγεί στην αυτο-ενοχοποίηση ή στην αυτο-αθώωση ή πολύ συχνά μπορεί και στα δύο μαζί (Brooks 2008, 82). Στην ελληνική γραμματεία πολύ λίγα κείμενα έχουν στον τίτλο τη λέξη «εξομολόγηση» ή «εξομολογήσεις» και κανένα από αυτά δεν έχει εξεταστεί έως τώρα από την προοπτική των «γραφών του εγώ».

Λογοτεχνικά κείμενα
Κριτικά κείμενα