Ανάμεσα στα 1892 και 1898 ο Καβάφης έγραψε έξι ποιήματα τα οποία κατέταξε αργότερα στο θεματικό κεφάλαιο «Αι αρχαί του Χριστιανισμού». Από τα ποιήματα αυτά, ένα μονάχα σώθηκε, το ανέκδοτο «Ο Ιουλιανός εν τοις Μυστηρίοις», γραμμένο το Νοέμβριο του 1896. Άλλο ένα, «Ο Σταυρός», γραμμένο τον Σεπτέμβριο του 1892 και ξαναγραμμένο το Μάρτιο του 1917, πιθανόν να αποτελούσε προγενέστερη μορφή του «αναγνωρισμένου» ποιήματος «Μεγάλη Συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών», δημοσιευμένο το 1926. Οι υπόλοιποι τέσσερεις τίτλοι στην ομάδα είναι, κατά χρονολογική σειρά, οι εξής: «Η Επιστροφή του Κνος» (Ιούνιος 1892), «Ο Πειρασμός του Σύρου μοναχού Θαδδαίου» (Ιούλιος 1892), «Ο Πορφύριος» (Σεπτέμβριος 1892), και «Άγιος Στέφανος» (Ιανουάριος 1898). Για όποιον ενδιαφέρεται για την εξέλιξη του θρησκευτικού προβλήματος στο έργο του Καβάφη, μια μελέτη του θεματικού αυτού κεφαλαίου δεν θα είναι ανωφελής, έστω κι αν αναγκαστικά βασίζεται, ώς ένα βαθμό, σε εικασίες και σε συνδυασμούς υποθέσεων. Εννοώ τη μελέτη των συγκεκριμένων θεμάτων που ήλκυαν τον ποιητή κατά την πρώιμη αυτή περίοδο· των αναγνώσεών του γύρω από την ιστορία των «αρχών του Χριστιανισμού»· και των ενδεχόμενων συσχετίσεων ανάμεσα στα έξι ποιήματα της ομάδας και σε άλλα κείμενα του Καβάφη της ίδιας εποχής.

[…]

Αν θέλουμε να συνοψίσουμε τα πορίσματα από την εξέταση του θεματικού κεφαλαίου «Αι αρχαί του Χριστιανισμού», που προηγήθηκε, νομίζω πως μπορούμε να σημειώσουμε πρώτα την οικειότητα του Καβάφη κατά την πρώιμη περίοδό του με την ιστοριογραφία των πρώτων χριστιανικών αιώνων: με τα έργα των εκκλησιαστικών και των εθνικών ιστορικών και των Πατέρων της Εκκλησίας, καθώς και με τους βίους των αγίων και των μοναχών. Δεύτερον, μπορούμε να πούμε ότι τα πρόσωπα της ιστορικής αυτής εποχής τα οποία φαίνονται να ήλκυαν ιδιαίτερα τον ποιητή είναι αυτά που κατέχουν μια ενδιάμεση θέση μεταξύ δύο τάσεων ή δύο δυνάμεων εξίσου ισχυρών: ο Άγιος Στέφανος, του οποίου το μαρτύριο σημαίνει τη φυγή των «Ελληνιστών» από την ιουδαιο-χριστιανική κοινότητα της Ιερουσαλήμ· ο Πορφύριος, ο οποίος διστάζει ανάμεσα σε μια φιλοσοφική διδασκαλία όπου κυριαρχεί ακόμα ο ορθολογισμός και στις καινούριες τάσεις που βασίζονται όλο και περισσότερο στη θεουργία, και ο οποίος επίσης γράφει εναντίον του Χριστιανισμού ενώ ταυτόχρονα ασπάζεται την ίδια ασκητική ζωή που κάνουν οι Χριστιανοί αναχωρητές· ο νέος Ιουλιανός την ώρα της μύησής του στα μυστήρια, ο οποίος ταλαντεύεται ανάμεσα στην ασφάλεια του Χριστιανισμού και στον πειρασμό των δυνάμεων που προσφέρονται στους μύστες της ειδωλολατρίας· και ένας φανταστικό Σύρος μοναχός-ασκητής Θαδδαίος, ο οποίος βασανίζεται ανάμεσα στη φωνή του πνεύματος και στη φωνή της σάρκας. Είδαμε πως το δίλημμα των δύο τελευταίων προσώπων συνδέεται στενά με συγκεκριμένα βιώματα του ίδιου του ποιητή τα οποία περιγράφονται σε κείμενα υποκειμενικού χαρακτήρα της ίδιας εποχής. Θα παρατηρήσουμε επίσης, ως φαινόμενο παράλληλο της «ενδιάμεσης» αυτής προτίμησης, ότι τα θέματα των τεσσάρων τουλάχιστον από τα ποιήματα της ομάδας («Ο Πειρασμός του Σύρου μοναχού Θαδδαίου», «Ο Πορφύριος», «Ο Σταυρός», «Ο Ιουλιανός εν τοις Μυστηρίοις», ίσως και «Η Επιστροφή του Κνος») σχετίζονται με το κλίμα του μυστικισμού που χαρακτηρίζει τους πρώτους αιώνες της χριστιανικής εποχής, τόσο από την πλευρά του Χριστιανισμού, όσο κι από αυτήν της ειδωλολατρίας.

Όπως είδαμε, μερικά στοιχεία από την πρώιμη αυτή ομάδα ποιημάτων απαντούν, λιγότερο ή περισσότερο επίμονα, σε ποιήματα της ώριμης περιόδου του καβαφικού έργου: τα θέματα του ασκητισμού και του πειρασμού, που καθένας τους αποτελεί μια όψη των γενικότερων θεμάτων του φόβου και της τόλμης· ο υπεράνθρωπος ή υπερφυσικός χαρακτήρας μερικών αντιπροσώπων ή συμβόλων του Χριστιανισμού, αλλά ταυτόχρονα και η παρηγορητική, δηλαδή η ανθρώπινη, πλευρά του. Ο σχολιασμός που έγινε ως προς τη μεταγενέστερη εξέλιξη των στοιχείων αυτών αποτελεί προκαταρκτική προσέγγιση του θέματος, και πρέπει να αναπτυχθεί διεξοδικά στα πλαίσια μιας πολύ πληρέστερης μελέτης. Όμως, νομίζω πως μας επιτρέπει να καταλήξουμε σε ένα τουλάχιστον συμπέρασμα: ότι οι πνευματικές απασχολήσεις που χαρακτηρίζουν τα κείμενα της πρώιμης περιόδου εντάσσονται κατά την ώριμη περίοδο σε ένα εγκόσμιο πλαίσιο, δηλαδή σε ένα πλαίσιο πραγματικό, ρεαλιστικό. Θεωρώ αξιοσημείωτο ότι η έρευνα επάνω σε ένα τόσο εξειδικευμένο θέμα οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα στα οποία έχουν φτάσει και άλλες πρόσφατες μελέτες μέσα από ανάλογες ή και διαφορετικές προοπτικές (θεματικής ή ποιητικής φύσης). Δείχνει την συνέπεια με την οποία η πνευματική πορεία του Καβάφη συμβαδίζει με την γενικότερη ποιητική του εξέλιξη.

Diana Haas, «“Αι Αρχαί του Χριστιανισμού”: Ένα θεματικό κεφάλαιο του Καβάφη». Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, επιμ. Μιχάλης Πιερής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο ⁷2006, σ. 365 & 395. Διατίθεται εδώ . Α΄ δημ.: περ. Χάρτης, τχ. 5/6 (Απρίλιος 1983).